ТА БҮҮ ЯРИГТУН, ХАРИН ҮЗҮҮЛЭГТҮН!

 

ТА БҮҮ ЯРИГТУН, ХАРИН ҮЗҮҮЛЭГТҮН!

 

А.Оюунгэрэл, Сэтгүүл зүйн багш-судлаач

 

Дүрслэх ур чадварын тухайд

Бүхий л төрлийн бичлэгт дүрслэл тун чухал үүрэгтэй. Тэр тусмаа сэтгүүлчид сурвалжилж, судалж олсон баримт мэдээллээ уншигчдадаа хүргэхдээ байнга дүрсэлж, зураглах шаардлагатай тулгардаг. Зөвхөн сэтгүүл зүйн бичлэгт ч биш бас уран зохиол, эрдэм шинжилгээний бүтээл, техникийн арга ажиллагааны зааварт хүртэл дүрслэл бий.  Харин бодит байдлыг дүрсэлж байна уу, болоогүй зүйлийг дүрсэлж байна уу гэдгээрээ ялгаатай. Сэтгүүлчид бодит байдлыг дүрслэн харуулах учиртай. Тэд зохиолчид шиг бүтээлдээ чимэг үг, хэтрүүлэл, егөөдөл, ёгтлол зэрэг хэлний уран яруу дүрслэх хэрэглүүрийг ашиглаад байх шаардлагагүй. Учир нь зохиолчид бодож олсон санаагаа уран сэтгэмжээр зохиомжилдог бол сэтгүүлчид ажиглалт, судалгаагаар олж авсан мэдээллээ байгаагаар нь хүний ой тойнд буулгах хэрэгтэй болдог.

Яагаад сайн бичих ёстойг энгийнээр тайлбарлая. Сэтгүүл зүй нь үнэний төлөө явах үүрэг бүхий нийгмийн дуудлагатай мэргэжлийн үйл ажиллагаа бөгөөд тэрхүү үнэн нь баримт дээр тулгуурладаг. Мэргэжлийн хэлээр эх сурвалж гэж нэрлэдэг хүмүүст байдаг мэдээллийг баримт гэнэ. Баримт мэдээлэл цуглуулахын тулд үйл явдал өрнөсөн газар нутагт очоод холбогдох хүмүүстэй нь уулзаж, тодорхой ажиглалт хийгээд бичиж танилцуулахыг сурвалжлах гэдэг. Хичнээн олон хүнтэй уулзаж, хичнээн хэрэгтэй мэдээллээ авсан ч уншиж буй хүний ой тойнд буутал, хүн бүр өөрийн дүгнэлттэй үлдтэл бичиж чадахгүй бол зорилго хангаагүй бичлэг болно.

Сайн бичих чадвартай болохын тулд ярих ба үзүүлэх хоёрын ялгааг ойлгох нь чухал байдаг. Бичигч өөрөө хэлж ярьж өгөөд байвал уншигчид ерөнхий мэдээлэл л хүрнэ. Харин зураглан дүрсэлж нүдэнд харагдахуйцаар, санаанд буухуйцаар бичвэл хүн тодорхой ойлголт авах буюу эсвэл өөртөө дүгнэлт хийгээд үлддэг. Хүнийг бичлэг дотор зүгээр л “өндөр” гэсэн байвал бичигч өөрөө л тэр хүнийг өндөр гэж хэлж байгаа юм. Харин өндрийнх нь яг хэмжээг нь хэлэх буюу хэн нэгэн, ямар нэг зүйлийн өндөртэй харьцуулж харуулбал уншигчид зориулсан дүрслэл болно. Үүнтэй адил “ядарсан” гэхийн оронд “байн байн эвшээнэ”, “нүдний нь зовхи бөлцийж бараантжээ”, “мөр нь унжиж, хөлөө чирнэ” гэдэг ч юм уу бичиж болох. Түүнчлэн “хүйтэн” гэж хэлэхийн оронд хүмүүс хэр дулаан хувцасласныг нэг бүрчлэн дүрсэлж харуул. Ямар малгай, ороолт, дээл хувцсыг хэрхэн өмссөнийг нь ажиглаад бичнэ гэсэн үг. “Үстэй зузаан чихэвчтэй малгай өмсөөд зөвхөн нүдээ ил гарган ороолтоороо нүүрээ битүүлээд бээлийтэй гараа хармаандаа шургуулна” гэх мэтээр бичвэл үнэхээр хүйтэн байгаагийн дүрслэл болно.

Дүрслэлийн гол зорилго бол бичиж буй үйл явдал, асуудалд уншигчийг идэвхтэй оролцуулах юм. Донжийг нь олсон, хурц тод дүрслэлүүд уншигчийг сэтгэл хөдлөл, мэдрэмжээр нь хөтлөн тархи руу нь тодорхой мэдээллийг хүргэн улмаар оюун бодолд нь дүгнэлт хийлгүүлснээр тухайн үйл явдал, асуудлын оролцогч болгодог. Харах, үнэрлэх, амтлах, сонсох, хүртэх гэсэн хүний таван мэдрэхүйгээр хүлээн авч болох бүх мэдээллийг дүрсэлж болно. Байгаль, орчин, хүн, үйл хөдлөл, асуудал гээд юуг л бол юуг үзэгдэхуйцээр харуулж бичиж болдог. Дижитал хэрэгсэл тэр ч байтугай гэрэл зургийн аппарат байгаагүй үед хүмүүс бүгдийг үгээр дүрсэлж л байсан. Хүний дотоод сэтгэлийг гадаад байдлаар нь харуулж болно. Асуудлыг тоогоор, үйл явдлын өрнөлийг дэс дараалсан тайлбараар дүрсэлж болно. Үнэр, амт, чимээг үгээр дүрслэхдээ бодит зүйлстэй адилтгах, харьцуулах, зүйрлэх аргыг хэрэглэж болно.

Дүрслэлийг бичлэгийнхээ зохих газарт шигтгэж өгвөл тун үр дүнтэй. Зорилготойгоор, хэлж буй санаагаа товойлгох гэж дүрслэлийг ашиглана. Түүнээс эхнээсээ дуустал дүрслээд байх ёстой биш. Зарим мэдээллийг энгийнээр хэлж өгөх хэрэгтэй байдаг. Хүүрнэх байдлаар бичих нь давамгайлаад уншихад уйтгар төрүүлээд байдаг учраас “Яриад хэрэггүй, үзүүлээд өг!” (Don’t tell, show it!) гэдэг зарчим сэтгүүл зүйд орж ирсэн билээ. Сэтгүүл зүйн бичлэгийн бүх төрөл зүйлд дүрслэл орж болно. Урт богино, том жижгээс нь хамаарахгүйгээр  дүрслэлийг ашиглах хэрэгтэй. Учир нь Америкийн Ассошэйтед Пресс агентлагийн тоймч Саул Петтийн хэлснээр “Өнөөдөр уншигчид юмны нарийн учрыг олохыг хүсэж байна. Тэд цар хүрээгээр нь, гүн гүнзгийгээр нь бүрэн дүүрнээр нь мэдээж үнэнээр нь мэдэхийг хүсэж байна”. Дүрслэл нь уншигчдын хүсээд байгаа нарийн, тодорхой, гүнзгий мэдээллийг өгөхөд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг.

Дүрсэлж үзүүлэх нь хэлж ярихаас төвөгтэй ч үйл явдал, түүнийг тойрсон асуудал, оролцсон хүмүүсийг нь зөв олж тогтоон, сайтар судалж чадвал мэдээлэл нь улам нарийн, тодорхой болно.  Тиймээс юуг яаж дүрсэлж болох нь  сурвалжлах явцад ойлгогддог.  Угаасаа тодорхой биш ерөнхий зүйлийг дүрслэх нь бага мэдээлэл өгдөг.  Түүнээс гадна дүрслэлийг бичлэгт оруулах нарийн заавар гэж байхгүй. Хэрхэн оновчтой дүрсэлж, зураглах нь тухайн сэтгүүлчийн ур чадварыг харуулах асуудал юм. Дүрслэх ур чадварыг бичлэгээс бичлэгт сайжруулж болно.

 

Дүрслэлийн талаарх зарим ажиглалт

“Үндэсний шуудан” сонины Нийгэм, соёлын албаны сурвалжлагч Б.Энхмартаас  2017 онд  Балдорж сангийн шилдэг бүтээлийн уралдаанд ирүүлсэн хэмжээ, төрөл зүйл, хөндсөн санаагаараа ялгаатай гурван материалыг дүрслэлийн талаас нь ажиглалаа. Эхнийх нь “Нулимстай бөхөн” гарчигтай бөгөөд онлайнаас бичгийн цаасан дээр хэвлэж авахад 20 хуудас болсон нэлээд том хэмжээтэй асуудал хөндсөн өгүүлэл байна. Дараагийн хоёр нь “Мартагдахгүй хүн” хөрөг, “Хөвч тайгад гурав хоног төөрөөд эсэн мэнд олдсон Ө.Энхзул охины түүх”  сурвалжлага юм. Эдгээр бичлэгт ярилцлага давамгайлсан ч бичсэн зорилгоор нь төрөл зүйлийг нь тодорхойлохыг хичээлээ. Энэ удаад зөвхөн дүрслэлийн талаас нь дүгнэх зорилго тавьсан учраас төрөл зүйлийн нарийн шаардлагыг ярихгүй орхилоо.

Б.Энхмарт бичлэг бүртээ дүрслэл ашигласан байна. “Нулимстай бөхөн” гэсэн гарчиг өөрөө дүрслэл болжээ. Нулимстай бөхөн чухам яасныг гарчигтаа тодотгоод хэлж өгсөн бол бүр хурц тод болох байлаа. Энэ өгүүллийг уншаад Говь-Алтай аймгийнхан мялзан төст халдварт өвчинд нэрвэгдсэн бөхөнгийн сүргийг Хүйсийн говиос Шаргын говь руу оруулахгүйн тулд есөн пост гаргаад зээлийн мөнгөөр үргээх ажлыг өвлийн хүйтнээр зохион байгуулж байгааг олж мэднэ. Хүйсийн говьд байсан 6000 бөхөнгийн тал нь нэг жилийн дотор үхсэн бөгөөд чухам яаж халдварладгийг яг олж тогтоогоогүй судалж л байгаа аж. Газар дээр нь очсон сурвалжлагч нэлээдгүй оновчтой дүрслэлүүд ашигласныг дор жишээ татаж харуулъя.

Байгалийн дүрслэл – “Хүйсийн говийн адаг Шаргын говийн эхэн. Амсхийх чөлөөгүй хүйтэн хавсарга говийн бударганат бор талыг тэр чигт нь хийсгэчих шахан тачигнана. Цас багатай жил болоод ч тэр үү их говийн уудам тал нэлэнхүйдээ бараантана.”

Өвчнөөр үхэж буй янзагын дүрслэл – “толгойгоо өргөж үл дийлэн тийчлэх янзаганы хоёр нүднээс урссан нулимс, нуух дарайн хөлдөж, хойд хөл, цавь нь тэр чигтээ хар ногоон чацгаар будагдсан нь мялзан төст өвчинд дийлдэж буйг нь илтгэнэ.”

Газар орчны дүрслэл – (1)“Эргүүлийн хоёрдугаар постын гэрээс арав хүрэхгүй километрийн зайд байх жалга руу өнгийгөөд ортол арав гаруй тас бөхөнгийн сэг зэмэн дээрээс нисэн холгүйхэн очиж сууцгаав.” (2)“Тас шувуу хаа сайгүй хэд гурваараа нисэлдэж, заримдаа бүр арав түүнээс олуулаа нүүгэлтэнэ. Олз олсон нь тонголзож, олоогүй нь бараантан нисэлдээд байсны учир нь Дөргөний хүрэн талд идэш ууш болчихоор сэг зэм ихтэй байгаагийнх.”

Үйл явцын дүрслэл – (1)“Бөхөнгийн сэг зэм устгалын цэгүүдэд гурав дахь өдөртөө ажиллаж буй иргэд нэг явахдаа хамгийн багадаа арван сэг зэм авчирч байв.”; (2)“Говь-Алтай аймгийн Хөхморьт сумтай хил залгаа Баян-Уул сумын нутагт устгалын нэг цэг бий. Энэ нутгаас түүх бөхөнгийн сэг зэмд 2.5 метрийн урттай, хоёр метрийн өргөнтэй ухсан нүх багадах магадлалтай учраас нэмж цэг гаргахаар болов. Өөрөөр хэлбэл, Хөхморьт сумын дараа орох хамгийн олон бөхөнгөө алдсан говийн бударганат нутаг бол энэ. Хүйтэн хавсарга нь энэлэн шаналах мэт тачигнах энэ ээрэм хөндийт талд  18 хүн дөрвөн машин, хоёр мотоцикльтой үүрийн гэгээнээс үдшийн бүрий тасартал үхсэн бөхөнгийн сэг зэм түүж байна. Сэг бөөн бөөнөөрөө нэг дор бус дандаа ганц ганцаараа л олдоно.”; (3)“Халдвартай бөхөнг эрүүл бүс рүү оруулчихгүйн төлөө тэнд арван постын 40 хүн дулаалгагүй, дан, шалгүй гэрт хивсэнцэр дэвсээд 20-30 километрийн цаанаас ундны усаа дайж, үстэй дээлээ тайлахгүй хонож, өдөржин, шөнөжин эргүүлд гарч байна. Устгалын цэгт ажиллагсад ч тэднээс ялгарах юмгүй нөхцөлд ажиллаж байна.”

Дээрх жишээнүүд сурвалжлагчийн хийсэн дүрслэлүүд бөгөөд эдгээрээс гадна эх сурвалжууд нь яриандаа асуудлыг тодорхой зурагласныг оновчтойгоор сонгож ашиглажээ.  Тоон баримтыг ч дүрслэлд сайн ашигласан байна. Хэдийгээр Б.Энхмарт дүрслэлийг хангалттай, зохих газруудад нь хэрэглэсэн ч зохиогч өөрийн үзэл бодлыг олонтаа оруулснаар, бас зарим баримт, санаагаа олон давтсанаар  дүрслэлийнхээ ач холбогдлыг бууруулжээ.

Дараагийн бичлэгт гарч буй “Мартагдахгүй хүн” нь Говь-Алтай аймгийн Наран сумын өндөр настан Дэмидийн Нямжав гуай юм байна. Сурвалжлагч сэтгэлээс нь гарахгүй байгаа “хөгжилтэй яриа, шалмаг хөдөлгөөн, залуу насныхаа гэрэлт өдрүүдийн дурсамжуудаа дуртай нь аргагүй ярин хөхрөх түүний дүр төрх”-ийг нь  дүрслэх гэж хичээсэнгүй. Харин гол баатрынхаа яриаг цувуулан өчил (монолог) маягтайгаар хөврүүлжээ. Өөрөөр хэлбэл гол баатраа нарийвчлан судалж хөрөглөх гэж оролдсонгүй. Хөрөгт тухайн хүний амьдралд эргэлт болсон гол үйл явдлуудыг товойлгон харуулах ёстой байдаг. ОХУ-ын Эрхүүгийн Их Сургуулийн профессор В.Владимирцев “Сэтгүүл зүй бол хүн судлал юм шүү” гэж оюутнууддаа хэлдэг байсансан. Хүнийг ганцхан удаа уулзаж ярьснаар судална гэж байхгүй. Тэр тусмаа дотоод сэтгэлийг нь ойлгохгүй.

Тиймээс Б.Энхмарт гол баатрынхаа гадна орчныг харуулснаар л дүрслэлийг хязгаарлаж байна. Тухайлбал, “...аймгийн Улаанзагалмайн хорооны дарга Г.Дулмаа “Ахмадын өргөө” гэсэн хаягтай нэг давхар байшингийн гадаа аваачив. Биднийг очоод удаагүй байтал Ахмадын өргөөний модон хаалгыг жаахан хүүхэд дотроос нь түлхээд байгаа бололтой хаалга үл мэдэг доргисноо больж, ахин түлхсээр арайхийн онгойв. Будаг нь арилж, цайрсан саарал модон хаалганы цаанаас ягаан дээлтэй шавилхан эмээ гарч ирсэн нь Дэмидийн Нямжав гуай” гэж бичжээ. Түүнчлэн “бидний урд орон таягаа бараг тулалгүй алхаж гарав. Ийн явсаар гэрт нь ирлээ. Ганцаараа амьдардагийг нь илтгэх шиг эргэнэг дээр ганц аяга, хөнгөн цагаан том халбага байх аж” гэсэн нь мөн л гадна талын өнгөц ажиглалтууд юм.

Олзуурхууштай нь ярианы хооронд “хэсэг бодолсхийлснээ”, “инээд алдав”, “гээд инээсэн”, “гэж үгээ тасдаад бор цайгаа дахин аягалах нь чимээ аниргүй болсон гунигтай уур амьсгалыг эвдэн сарниулав”, “гээд хөхрөв” зэрэг сэтгэл санааны байдал, сэтгэлийн хөдөлгөөнийг харуулах дүрслэлийг хийсэн байна. Гол баатар нь өөрөө нэлээд нээлттэй, нарийвчилж ярьж чаддаг хүн тулдаа нэг сэдвээс нөгөө сэдэв рүү үсчсэн ч гэсэн яриагаараа өөрийгөө нэлээн сайн дэлгэн харуулж байна. Гэхдээ л уншигчдын хувьд “Мартагдахгүй хүн” болж чадах болов уу?

Ажиглалт хийхээр сонгосон гурав дахь бичлэг нь “Хөвч тайгад гурав хоног төөрөөд эсэн мэнд олдсон Ө.Энхзул охины түүх” юм. Гарчиг нь бичлэгийн санааг тодорхой хэлээд өгч байна. Б.Энхмарт гурван жилийн өмнө буюу 2013 оны 8 дугаар сарын 22-нд болсон үйл явдлыг 2016 онд нэхэн сурвалжилжээ. Цаг хугацаа өнгөрсний дараа хийж байгаа учраас газар дээрээс хийх сурвалжлагаас өөр байж таарна. Дийлэнх дүрслэл нь охин, түүний ээжийн тухайн үеийн дурсамжаас үүдэж гарч иржээ.  Охин зургаахан настай байсан ба бас модны хонгилд ороод унтчихсан тул гурав хоногт болсон зүйлийг нэгбүрчлэн санадаггүй ч гол үйл явдлыг хангалттай ярьж өгчээ. Харин ээж нь тэр үеийн цаг агаарын нөхцөлөөс эхлэн гурав хоног үргэлжилсэн эрлийн талаар, өөрийн сэтгэл санааны байдлыг хүртэл нэгд нэгэнгүй ярьсныг сурвалжлагч цаасан дээр сийрүүлж буулгах л ажил хийсэн мэт харагдаж байна.

Гэхдээ сурвалжлагчийн хийсэн дүрслэл хэд хэд байна. Тэр есөн настай Энхзулыг “алимны бөөр шиг улаанхан хацартай, сэргэлэн цовоо нүдтэй жаахан охин инээвхийлэн” ярьсан гэж дүрсэлсэн. Түүнчлэн “Д.Өлзийбатынх Их-Уул сумын төвөөс 40 гаруй километрт намаржиж байсан бөгөөд мэдээлэл ирсэн даруйд долоон аврагч сумын төвөөс охины аавыг машиндаа суулгаад иржээ.Өлзийбатынхтай айл, саахалт байдаг нутгийн иргэд, аврагчидтай нийлэн гурван баг болоод ойр орчмын нутгаар үүр цайтал самнасан байна.Гэвч охин усанд хаясан чулуу шиг л алга болжээ. Охин тухайн үед дан цамц, тод яагаан өнгийн өмд, кеттэй байжээ” гэсэн энэ хэсэгт доогуур нь зурж тодруулсан үг хэллэгүүд тэр үеийн болж байсан үйл явдлын талаартодорхой зураглаж өгч байна. Энэ дашрамд “дан цамц, тод яагаан өнгийн өмд, кеттэй” гэсэн дүрслэлийн хувьд нэг логикийн алдаа байгааг хэлэх нь зүйтэй. Энд өмдний өнгийг хэлж байгаа л бол өгүүлбэрийн доторх зэрэгцсэн гишүүн болон хамт дурдагдаж байгаа цамц, кетний өнгийг зайлшгүй хэлэх нь зүйтэй юм. Эх сурвалжууд хэлэхгүй байвал заавал эргээд тодруулж асуух хэрэгтэй.

Энэ сурвалжлагад гарч байгаа үйл явдал нь хүний сонирхлыг татахаар эрчимтэй, дээр ээжийнх нь ярианд хүчтэй дүрслэлүүд орсон тул ой тойнд төсөөлөгдөж буухаар байна. Б.Энхмарт  сурвалжлагч ч эцэст нь эрлийн цар хүрээг харуулахаар дүрслэлийг тоон баримтаар “Аймаг, сумын Онцгой байдлын аврах тусгай ангийн долоон машин, нутгийн иргэд болон ах, дүү хамаатан садных нь 10 гаруй машин, 35 мотоцикль, 160 гаруй иргэний оролцоотойгоор уг эрлийн ажиллагаа өрнөсөн байдаг” гэж харуулжээ. Аав ээжийнх сэтгэл санааны байдлыг мөн “Охиноо эсэн мэнд олсон аав, ээж хоёр сайхан сэтгэлт эрлийн багийнхныг долоо хоногийн дараа гэртээ урьж, нижгээд найр хийсэн гэсэн. Мөн хайртай охиныг нь олохоор хоёргүй сэтгэлээр зүтгэсэн нутгийн залуу Амгаланд ч гарын бэлэг, сэтгэлийн үгээ хэлж, одоо ч айл саахалт явдаг байна” гэж дүрсэлсэн аж. Энэ бичлэг дэх үйл явдал аль хэдийнэ болоод өнгөрсөн тул сурвалжлагчаас өөрийнх нь ажиглалтаар хийсэн дүрслэлийг шаардаж боломгүй. Харин ч эх сурвалжийнхаа ярианаас зарим хэсгийг нь тухайн үед аваачих зураглал, дүрслэлд ашигласан чадварыг нь үнэлэхээс өөр зүйл үлдсэнгүй. Гэхдээ зөвхөн охины гэр орныхон биш эрэлд оролцсон хүмүүстэй уулзаж олон талын санаа оноог сонссон олон эх сурвалжаар баталгаажсан сурвалжлага болох байсан болов уу.

Товч дүгнэлт

Б.Энхмартын  бүтээлүүд сурвалжлан бичихийн гол зарчим болсон “Яриад хэрэггүй, үзүүл” гэсэн зарчмыг гоц сайн хэрэгжүүлээгүй ч дүрсэлж, зураглаж бичих гэж өөрийнхөө хэмжээнд оролдож буй сэтгүүлч гэдгийг нь харуулж байна. Өөрийнхөө үзэл бодлыг бичлэгтээ чөлөөтэй оруулаад байгаа нь зураглаж дүрслэхэд нь хамгийн их саад болж байна. Учир нь үзэл бодол бичлэгийн бодит байдлыг бууруулж байхад нөгөө талаас  дүрслэл нэмэгдүүлж байдаг учир зөрчил үүсдэг. Угаасаа дүрслэл байгаа нь сурвалжлагч тэр газарт очсоны баримт болдог байхад “Би очлоо, үзлээ, явлаа” гээд байх шаардлага огт хэрэггүй.  Түүнчлэн давтаж, нуршсан хэсгүүд нь дүрслэлийг часхийлгэхийн оронд хуучирсан мэдээлэл мэт улиг болгож байна.

Дүрслэлийн ачаар  хоолны тухай бичихэд хүмүүс үнэрлэж, амталж, өвчтэй хүний тухай бичихэд хамт шаналж, эмтэрч, баатарлаг үйлсийн тухай бичихэд омогшиж бахархдаг билээ. Аливаа зүйлийг тоогоор, өнгөөр, дүрсээр, үгээр, амтаар, дуугаар, хүртэхүйгээр гээд олон аргаар зураглан дүрсэлж болно. Оновчтой, тод  дүрслэлээр уншигчдыг үйл явдлын орчинд аваачиж, асуудлын гол гогцоог тайлбарлаж, баримттай танилцуулах нь сэтгүүлчээс ур чадвар шаардсан ажил билээ.

 

Ашигласан бүтээл

Leiter K., Harris J., & Johnson S., Complete Reporter: fundamentals of News gathering, Writing, and Editing. 2000. Allyn & Bacon. Seventh edition. Page 175.

 

Jenkin’s J. Show, Don’t Tell: What You Need to Know. https://jerryjenkins.com/show-dont-tell/

 

Б.Энхмарт. Нулимстай бөхөн.http://baldorjsan.mongolnews.mn/post/3318

 

Б.Энхмарт. Мартагдахгүй хүн.http://baldorjsan.mongolnews.mn/post/3318

 

Хөвч тайгад гурав хоног төөрөөд эсэн мэнд олдсон Ө.Энхзул охины түүх. http://baldorjsan.mongolnews.mn/post/3312

 

ХАМГИЙН СҮҮЛД БИЧСЭН МАТЕРИАЛАА ТОЛИЛУУЛЖ БАЙНА.

СЭТГҮҮЛ ЗҮЙН БҮТЭЭЛД БИЧИГЧИЙН ҮЗЭЛ БОДОЛ БАЙХ ЁСГҮЙ

А.Оюунгэрэл

Онолын үндэслэл

Сэтгүүл зүйн мэдээллийн аливаа бүтээл нь товч мэдээнээс эхлэн эрэн сурвалжилсан даацтай цуврал материал хүртлээ бичигчийн үзэл бодлыг агуулах учиргүй байдаг. Баримтыг үзэл бодлоос ангид байлгах нь сэтгүүлч хүний эзэмшсэн байх ёстой гол ур чадвар нь юм. Бичигч үзэл бодлоо оруулаагүйгээрээ мэдээллийн бодит байдлыг хангаж өгнө.

Сэтгүүл зүйн бичлэг дэх бодит байдал гэдэг нь тухайн сэтгүүлчийн мэдээллийг цуглуулж, боловсруулж, түгээх хандлага юм. Өөрөөр хэлбэл нийтэлж, нэвтрүүлсэн зүйл нь үнэн байна уу, үгүй юу, эсвэл бичигч өөрийн санаа бодлыг тулгаад байна уу, үгүй юу гэдгийг өөрөө хэлээд өгдөг.

Мэдээллийн бодит байдлыг хангахдаа хоёр зүйлийг чухалчилна. Үүнд:

1.      Баримтаар нотлох

2.      Шударга хандах орно

Бичиж илэрхийлж буй санаагаа баримтаар нотлох ёстой гэдгийг сэтгүүлч биш хүмүүс ч мэднэ. Хэрэлдэж маргахдаа ч бие биенээсээ баримт шаарддаг. Сэтгүүл зүйн бичлэгийн хувьд баримтаар нотолно гэдгийг хоёр талтай авч үздэг. Нэгд, баримт үнэн байх ёстой. Хоёрт, баримт учир холбогдолтой байх ёстой.

Шударга хандах нь мөн хоёр талтай. Нэгдүгээрт, тэнцвэртэй байх ёстой. Хоёрдугаарт, төвийг сахисан байх ёстой. Мэдээллийг цуглуулахаас эхлэн хэвлэн нийтэлтэл хийгдэх бүх үйл ажиллагаанд эдгээр зарчмууд мөрдөгдөх учиртай.

Бодит байдлыг хангах дээрх зарчмуудаас үүдэн бичигч сэтгүүл зүйн аливаа бүтээлд өөрийн үзэл бодлыг шууд оруулахгүй гэсэн зарчим үүдэн гардаг. Бичигч үзэл бодлоо оруулах нь баримтын үнэ цэнийг бууруулдаг. Түүнчлэн бичигчийг ч улмаар сэтгүүл зүйг ч шударга биш харагдуулдаг.

Бичлэгтээ үзэл бодлоо оруулж болохгүй гэхийг сонссон зарим хүн “Тэгвэл бидний үзэл бодол хаана явах юм бэ? Бид бас үгээ хэлэх, өөрсдийгөө илэрхийлэх эрх чөлөөтэй биз дээ?” гэж асуудаг. Үүнд бас хариулт бий.

Хэвлэл мэдээлэлд ажиллаж буй хүмүүс сурвалжлагч, редактор, тоймч, эрхлэгч гэсэн албан тушаалыг эзэмшээд сэтгүүлчийн хөдөлмөр эрхлэн юуг, яаж бичих, хэнтэй уулзах, хэзээ гаргах вэ гэдгийг шийдвэрлэх эрхтэй байгаа нь тэдний үзэл бодлоо илэрхийлж буй томоохон хэлбэр юм. Ардчилсан нийгэмд хүн бүр ингэх эрхтэй боловч иргэд өөрсдийнхөө тэр эрхийг сэтгүүлч гэсэн мэргэжлийг эзэмшээд хийж чадах нэг хэсэгтээ өгсөн байдаг. Тэгэхээр хэвлэл мэдээлэлд ажиллагсад зөвхөн өөрийнхөө биш бас бусдынхаа  үзэл бодлоо илэрхийлэх, нийгэмд юу болж байгааг мэдэх эрхийг эдэлж байдаг юм аа.

Түүнчлэн нэгж бичлэг бүрийн сонгосон сэдэв, санаа өнцгөнд сэтгүүлчийн үзэл бодол шингэсэн байдаг. Тухайн сэдэв, санааг хөндөхгүй ч орхиж болохоор байсан атал онцлон сонгож, лавшруулан судлаад бичиж дэлгэнэ гэдэг бол үг хэлэх эрх чөлөөгөө гарцаагүй эдэлж буйн тод илэрхийлэл юм. Тиймээс ямар ч уншигч бичлэгийн гарчгаас нь, өнгө аяснаас нь бичигчийн үзэл бодлыг олж мэдэрдэг.

Сэтгүүлч хүн сонгосон сэдэв, өнцөг, эх сурвалж, ашигласан үг хэллэгээрээ аль хэдийнэ үзэл бодлоо илэрхийлчихдэг байж өөрөө бичлэг дотроо субъект болон орж ирээд санаа бодлоо дахин тулгахыг мэдээ, сурвалжлага, өгүүлэл гэсэн мэдээллийн төрөл зүйлд зөвшөөрдөггүй билээ. Сэтгүүл зүйн үзэл бодлын төрөл зүйл болох редакцийн өгүүлэл, тойм, эссэнд ч гэсэн бичигч өөрийн үзэл бодлыг тулгадаггүй. Харин үзэл бодлуудыг тайлбарладаг. Тэгээд юу ойлгож бодож улдэх нь уншигчийн асуудал болж хоцордог.

Сонин бол баримтыг үзэл бодлоос тусгаарладаг зарчмыг сэтгүүлчид хэрхэн баримталж байгааг сонгодог утгаар нь харуулж чадах гол хэрэгсэл юм. Учир нь сэтгүүл зүйн бичлэгийн төрөл зүйл бүрийн ялгааг гаргаж харуулдаг, мөн баримтыг үзэл бодлоос зааглах зарчмын дагуу мэдээллийн төрөл зүйлийг үзэл бодлын төрөл зүйлүүдээс тусад нь өөр нүүрт хэвлэдэг.  Хэвлээд гаргасан мэдээг нь дахин дахин уншиж дүн шинжилгээ хийхэд боломжтой байдаг.

Бичил судалгаа

Монголын өдөр тутмын сониныхон сэтгүүл зүйн бичлэгт үзэл бодлоо оруулдгийг контент анализын бичил судалгаа харуулж байна. Энэ судалгаанд  сонины бичлэгийн төрөлд Ц.Балдоржийн нэрэмжит шагналтан болсон гурван сэтгүүлчийн тус бүр нэг материалыг сонгосон байна. Үүнд:

1.      “Өнөөдөр” сонины Ж.Тэгшжаргалын “Салхи биднийг хөтөлнө” – 2013 он

2.      “Өдрийн сонин”-ы Э.Хүрэлбаатарын “Зүүн гурван аймгийн хуульгүй ард зээрийн сүргээ хүйс тэмтрээд дуусаж байна” – 2015 он

3.      “Засгийн газрын мэдээ” сонины Ц.Цэвээнхэрлэнгийн “Чонон сүргийн сүүлчийн өчил” - 2016 он орж байна.

Эл бичил судалгааны зорилго нь зөвхөн бичлэг доторх үзэл бодлын хэлбэрүүдийг харуулахад чиглэсэн.  Тиймээс өнцөг, гарчиг дахь үзэл бодол болон эх сурвалж хэрхэн ашигласан гэх мэт сэтгүүл зүйн бусад зарчмуудыг хөндөөгүй. Бичсэн зүйлийг нь нийтлэл гэсэн төрөл зүйлд авч үзсэн байна. Дэлхийн сэтгүүл зүйд ийм төрөл зүйл байдаггүй. Сонин, сэтгүүлийн нийт агуулгыг л нийтлэл гэдэг. Монголд тоймч нараа нийтлэлч гэдэг юм байна. Мэдээллийн төрөл зүйл бол мэдээ, сурвалжлага, өгүүлэл, эрэн сурвалжлага гэж байх учиртай. Угаасаа өгүүллийн хэмжээнд авч үзэх гэхээр мэргэжилтний эх сурвалж дутагдалтай байгаа учир сурвалжлагын хэмжээнд авч үзэж болохоор байна.

Ж.Тэгшжаргал, Э.Хүрэлбаатар, Ц.Цэвээнхэрлэн нар хэдийгээр туршлагатай сэтгүүлчид боловч аль аль нь бичлэгтээ үзэл бодлоо чөлөөтэй оруулдаг юм байна. Тэд  “Би” баатрыг  болон шууд үзэл бодлуудыг бичлэгтээ хэдэн удаа оруулсныг тоон судалгааны аргаар бүртгэж гаргаж, чанарын судалгааны аргаар тайлбарлаж байна.

Судалгааны дүн

Ж.Тэгшжаргалын “Салхи биднийг хөтөлнө” бичлэгт 135,  Э.Хүрэлбаатарын “Зүүн гурван аймгийн хуульгүй ард зээрийн сүргээ хүйс тэмтрээд дуусаж байна”-д 149, Ц.Цэвээнхэрлэнгийн “Чонон сүргийн сүүлчийн өчил”-д  55 үзэл бодол  гарч ирлээ. Гэхдээ Ж.Тэгшжаргал бичлэгтээ нийт 6289 үг, Э.Хүрэлбаатар 5840 үг, Ц.Цэвээнхэрлэн 3830 үг ашигласан байсныг хэлэх нь зүйтэй.

Үзэл бодлуудыг илэрсэн үгээр нь тоолсон тул нийт үгсийн дунд эзлэх жинг нь дараах хүснэгтээр тооцож харууллаа.

Бичигч	Нийт үгийн тоо	Үзэл бодол: Тоогоор	Үзэл бодол: Хувиар
Ж.Тэгшжаргал	6289	135	2.15
Э.Хүрэлбаатар	5840	149	2.55
Ц.Цэвээнхэрлэн	3830	55	1.44
Нийт дүн	15959	332	2.12

Хэрвээ сэтгүүл  зүйн бичлэгт бичигч үзэл бодлоо оруулахгүй гэсэн шаардлагыг хангасан бол үзэл бодлын тоо, хувийн аль аль нь тэгтэй тэнцэх ёстой билээ. Эдгээр сэтгүүлчдийн ашигласан үгийн дунджаар 2.12 хувь нь үзэл бодлыг илэрхийлсэн байна.

Үзэл бодлын хэлбэрүүд

Бичигчийн үзэл бодол ямар хэлбэрээр илэрснийг дараагийн хүснэгт харуулна. Нэгд, “Би” баатраар, хоёрт, шууд үзэл бодлуудаар илэрсэн байгаа.

	Би баатар			Үзэл бодол
Хэллэг, өгүүлбэр	Үйл үгээр	Төлөөний нэр	Хамаа- туулсан	Бодол	Дүгнэлт	Таамаг- лал	Сэтгэг- дэл	Аяс	Нийт
Ж.Тэгшжаргал	44	23	17	18	15	9	9	0	135
Э.Хүрэлбаатар	52	21	7	16	21	7	11	14	149
Ц.Цэвээнхэрлэн	5	5	2	16	15	5	7	0	55
Нийт	101	49	25	35	46	35	27	14	339

“Би” баатар

Сэтгүүлч хүн сурвалжлан судлах ажлыг хийхдээ ч, эвлүүлэн бичихдээ ч үйл явдлынхаа оролцогч болж болохгүй. Хөндлөнгийн ажиглагч, шинжээч мэт байж, үйл үгийн гуравдугаар биеэс бичиж танилцуулдаг. Тиймээс сэтгүүл зүйн бичлэгт “Би” баатар огт байж болдоггүй.

Ж.Тэгшжаргал, Э.Хүрэлбаатар нар “Би” баатрыг үйл үгээр ч, төлөөний нэрээр ч илүүтэй илэрхийлжээ. Ц.Цэвээнхэрлэнгийн хувьд энэ нь арай цөөн байна. “Би” баатрыг үйл үгээр илэрхийлэх гэдэгт “нэмж хачирлалгүй буулгалаа”, “ороход”, “таарсан”, “асуухад”, “уулзахад”, “тоолов”, “гарлаа” гэх мэт бичигч шууд үйл хөдлөлөө илэрхийлсэн үгсийг ангилж ялгасан болно. Төлөөний нэрээр илэрхийлсэн”Би” баатарт “би”, “бид” , хамаатуулсан “Би” баатарт “маань”, “минь”, “манай” гэх мэт үгсийг оруулсан болно.

Сэтгүүлчид сурвалжлага гэхээр л “биднийг очиход...” гэж эхлээд идсэн уусан, үзсэн харсан бүхнээ тайлагнаад эхэлдэг. Гэтэл сурвалжлагын зорилго өөр юм. Сэтгүүлч юу хийсэн нь гол нь биш харин тухайн нөхцөл байдал, орчин, асуудалд уншигчийн оруулах нь чухал байдаг. Тиймээс “Битгий яриад бай. Харуулаад өг” гэдэг зарчмаар бичдэг. Тэгж үзүүлж харуулахдаа өөрийн нүдээр хийсэн ажиглалтыг өөрийгөө оруулахгүйгээр хийж харуулна.

Гурван сэтгүүлч материал дотроо хангалттай дүрслэлүүдийг хийсэн боловч дундаас нь өөрсдөө шоволзож гарч ирээд бодол, сэтгэгдэл, таамгаа яриад байсан.

Судалгаанд сонгосон гурван материалд “Би” баатар эхнээсээ дуустал нэвт шувт харагдаж байна. Нийт 339 үзэл бодлын 175 нь буюу талаас дээш нь “Би” баатрыг илэрхийлсэн байна.

Э.Хүрэлбаатар, Ц.Цэвээнхэрлэн нар бичлэг дотроо ярилцлагын хэсэг оруулсан нь “Би” баатрын маш том илэрхийлэл. Тэр хэсгүүдийг үзэл бодлын нийт тоонд бүртгээгүй.  Хэтэрхий олон үгтэй учраас. Мөн хариулт дотор нь баримт яваа учраас. Мэдээллийн төрөл зүйл дотор ярилцлага асуулттайгаа явж болохгүй. Ярилцлага бидний мэдээлэл олж авах хэрэглүүр юм. Хэнтэй юу ярилцсан нь сэтгүүлчийн гал тогооны асуудал. Ярилцлагаар олж авсан зүйлээ л танилцуулах ёстой.

Тэр тусмаа сонины бичлэгийн хувьд ярилцлага мэдээллийн төрөл зүйлд ордоггүй. Ярилцлага хүний үзэл бодлыг илүүтэй гаргадаг учраас тэр юм.  Харин сэтгүүлч хоёр хүний харилцан яриа-диалогийг оруулбал тэр нь баримт, эсвэл дүрслэл болох талтай.

Шууд үзэл бодол

Бичлэгт оруулсан шууд үзэл бодлуудад бичигчийн бодол, дүгнэлт, таамаглал, сэтгэгдлийг орууллаа. Гурван сэтгүүлчийн хувьд бодлоо эн тэнцүүхэн 16-18 удаа  оруулсан мэт харагдаж байвч хамгийн цөөн үгтэй, цөөн тооны үзэл бодолтой гарсан Ц.Цэвээнхэрлэнгийн хувьд 16 удаа бодлоо тулгасан байгаа нь өндөр үзүүлэлт юм. Э.Хүрэлбаатар дүгнэлт хийх дуртай юм байна. Тэр 21 удаа дүгнэлт хийсэн байхад нөгөө хоёр нь 15 удаа хийжээ. Э.Хүрэлбаатарын хувьд сэтгэгдлээ их оруулсан байна. Мөн өгүүлбэрийг 14 удаа “байна лээ”, “гэнэ” гэж  төгсгөсөн нь баримтыг илэрхийлсэн биш учраас үзэл бодлын өнгө аястай гэж бүртгэсэн болно.  Нутагтаа болсон үйл явдлын дурсамж, зээрийн тухай шүлэг үзэл бодлыг тодотгосон илүүц зүйл болсон байна.

Шууд үзэл бодлуудыг баримт болгох нь сэтгүүлчийн гол үүрэг. Өөртэйгээ адилхан бодсон, таамагласан, ижилхэн сэтгэгдэлтэй хүмүүсийг хайж олоод баримтжуулдаг. Баримт олж чадахгүй бол тэр бодол, таамгаа орхих хэрэгтэй байдаг. Баримт энгийн тусмаа хүчтэй. Баримт дутагдахаар “аймшигтай”, “эмгэнэлтэй”, “өрөвдөм”, “харамсмаар” гэсэн сэтгэгдлүүдийг нэмдэг. Энэ үгсийг өөрөө биш хүмүүсээр хэлүүлэх учиртай. Нотолгоогүй зүйл оруулснаас бичлэг дэх бодит байдал хэрхэн алдагдахыг дээр тайлбарласан.

Дүгнэлт

Агуулгын бичил судалгаа тодорхой мэргэжлээр их дээд сургуулийг дүүргэн хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаж байгаа сэтгүүлчид бичлэгтээ үзэл бодлоо ямар хэлбэрээр оруулдгийг гаргаж ирлээ. Тэд “Би” баатар болж, эсвэл шууд бодол, сэтгэгдэл, таамгаа бичих замаар үзэл бодлыг бичлэгтээ оруулдаг байна. 

Тухайлбал, Ж.Тэгшжаргал “Өнгөрсөн наймдугаар сард уг суманд анх удаа очихоос өмнө Матад өнөө хэр цахилгаангүй байгаа гэж цөөнгүй хүнээс сонссон байлаа” гэж бичлэг дотроо орж ирсэн бол, Э.Хүрэлбаатар “Би ч машины гэрэл гарч байгаа зүг рүү сайтар харлаа” хэмээн, Ц.Цэвээнхэрлэн “Архангай аймгийн Цэнхэр сумын нэг малчныхаар орлоо, өнгөрсөн намар. Гүү барьсан айлд албаар саатсан минь энэ” гээд л бичлэг рүүгээ ороод ирж байна. Өөр олон жишээ гаргаж болно.

Ц.Цэвээнхэрлэн “Алж л байвал сэтгэл нь ханадаг, буудаж л байвал хорхой нь дарагддаг гаж донтнуудыг үнэндээ ойлгохгүй юм” гэсэн бодлоо, Э.Хүрэлбаатар “Зээр хядаж байгаа хүмүүст амьтныг хайрлах энэрэх гэсэн ойлголт огт алга. Уусан архиндаа халамцаж, улаан зээрд болсон яахаас ч буцахааргүй дүр төрхтэй хэдэн нөхөд хуульгүй юм шиг л аашилж байна, зүүн аймгуудад. Хууль хяналтынхан дур зоргоороо аашилж байгааг мэдсэн ч мэдээгүй юм шиг өрөөндөө шигдэн, бичиг цаастай зууралдан сууж байна” гэсэн дүгнэлтээ хуваалцаж байна. Харин Ж.Тэгшжаргал“ Өрнө, Дорныг зааглан урсах Мармара тэнгисийн дээгүүр хөлөг онгоцнууд гэрэл татуулан зөрөлдөх нь энэ дэлхийн хамаг л гайхам бүхэн нүдний өмнө зураглан байгаа мэт сэтгэл сэргээнэ. Гэвч эндээс холдон алхах бүрт, Истанбулын захад байх Цогтоогийн гэр рүү дөхөх тусам энэ хотын талаарх сайхан сэтгэгдэл сэмэрсээр л байв” гэсэн сэтгэгдлээ бичиж үлдээжээ. Энэ бүхэн шууд үзэл бодлууд юм.

Эдгээр материалууд өдөр тутмын сонинд хэвлэгдээд, улмаар сэтгүүл зүйн шагнал хүртсэнээс үзэхэд Монголын сэтгүүл зүйн салбарт ажиллагсад сэтгүүл зүйн баримт үзэл бодлыг тусгаар байлгах зарчмыг мөрдүүлэхэд төдийлөн анхаардаггүй юм байна.

Барууны орнуудад баримт ба үзэл бодлыг ялгах тухай хичээл дунд сургуулийн 5-6 дугаар ангид ордог тул сэтгүүлчид төдийгүй жирийн иргэд ч мэддэг. Монголд зарим их дээд сургуульд энэ талаар заадаг ч хэвлэл мэдээллийн байгууллагад өөр арга барилаар удирдуулдаг талтай байж болох юм.

Өдөр тутмын гурван сониныхон үзэл бодлоо оруулж бичихийг харуулснаар сэтгүүл зүйн буруу практик тогтоох аюултай.

Баримт ба үзэл бодлыг ялгаж сураагүй сэтгүүлчид эрэн сурвалжлах байтугай мэдээ бичиж чадаж байна уу гэдэг асуулт гарч ирж байна.

 2018 - 12 - 7

“Сэтгүүлч, сэтгүүл зүйн бүтээл” сэдэвт онол практикийн бага хуралд зориулж бичсэн, гэхдээ танилцуулж амжаагүй өөр нэг илтгэлийг энд тавилаа. 

ОРЧИН ЦАГИЙН СЭТГҮҮЛ ЗҮЙ

А.ОЮУНГЭРЭЛ, “Сэтгүүлч” дээд сургуулийн зөвлөх багш

Эргэн тойронд “дин дон”, эсвэл “чад чад” гэсэн чимээ тасрахгүй байгаа нь хэн нэгний гар утсанд мэдээлэл ирж байгаагийн шинж билээ. Жижигхэн дэлгэцийг нь эрээн мяраан болтол татаж суулгасан аппликэйшний эрхий дарам цонхнуудын хамгийн наад зах нь таваас зургаа нь зөвхөн мэдээ хүлээж авахад зориулагдсан байгаа.

“Ийгль Ньюс ТВ”-ийн ерөнхий продюссер Ж.Хулан “Цаг  үеийн мэдээллийг байнга шуурхай авахын тулд BBC, CNN, The Guardian, Reuters, Huffington Post, IB Inf тулд гээд олон аппликэйшн утсанд суулгачихсан. Тийм болохоор байнга л ‘notification’ ирээд ер нь утаснаасаа холдох аргагүй болсон учраас хэрэгцээтэй онлайн эх сурвалжуудаа апп хэлбэрээр ашиглах болж” хэмээн бичжээ. 

Дижитал сэтгүүл зүй ингэж мэдээ мэдээллийг хэрэглэгч рүү шууд очдог болгожээ. Энэ бол орчин цагийн сэтгүүл зүй юм. Ерээд онд дэлхийд дижитал сэтгүүл зүй хөгжиж эхэлж байх яг тэр үед Монголд чөлөөт ардчилсан сэтгүүл зүйн үндэс суурь л дөнгөж тавигдаж байлаа. Өөрөөр хэлбэл бие даасан хараат бус сэтгүүл зүйтэй орнуудад шинэ хэрэгслээрээ нэрлэгдсэн сэтгүүл зүй үүссэн нь хорин таван жилийн дотор нийгэм болон сэтгүүл зүй нь хөгжлийнхөө ямар түвшинд яваагаас хамаарахгүйгээр бүхий л улс орныг хамраад байгаа билээ.

Сэтгүүл зүйн хөгжил технологийн хөгжилтэй шууд холбоотой байдаг. Хэвлэмэл сэтгүүл зүй буюу сонин, сэтгүүл нь хэвлэлийн машины технологи, электрон сэтгүүл зүй буюу радио телевиз нь дуу ба дүрсийг цахилгаан соронзон долгион болгон хувиргах технологитой холбоотой үүссэн. Аль аль нь тухайн үедээ мэдээлэл түгээх үйл явцыг хурдасгаж сэтгүүл зүйг ч, нийгмийг ч өөрчилж байлаа. Тараах түгээх хэрэгсэл солигдох бүр сэтгүүл зүйн нэр нь өөрчлөгдөж байв. Харин одоо сонин, сэтгүүл, радио, телевизийг уламжлалт сэтгүүл зүй гэх болжээ. Гэхдээ тэд байраа тавьж өгөөгүй. Харин ч шинэ сэтгүүл зүйн давуу талуудыг ашиглан улам хөгжих гэж тэмүүлж байна.

Цахим хэрэгслээр дамжин түгж байгаа сэтгүүл зүйн мэдээ мэдээллийг л шинэ буюу дижитал сэтгүүл зүй гэж байгаа юм. 

Өнөөгийн хүмүүсийн хэрэглэж буй компьютер, телевиз, радио, цаг, утас бүгд л дижитал болжээ. Аливаа мэдээллийг тоон мэдээлэл болгож хувиргадаг технологитой холбоотойгоор энэхүү орчин цагийн сэтгүүл зүй үүссэн билээ.

Шинэ сэтгүүл зүйн онолын үндсийг бүр 1960-аад онд Канадын эрдэмтэн Маршал Маклуян телевизтэй холбоотойгоор гаргаж ирсэн байдаг. Тэр “Хэрэгсэл нь өөрөө илгээлт мөн” гэж тунхаглахдаа орон зай, цаг хугацаагаар хягаарлагдахгүй даяарчлагдсан тосгон үүсэх тухай зөгнөн хэлж байсан юм. Тэр нь өнөөдөр цахим орчинд аль хэдийнэ үүсчихээд байна. Хэвлэл мэдээллийн хэрэглэгчид хэрэв Интернэтийн холболт нээлттэй л бол нэг улс орон, нэг бүс нутгаар хязгаарлагдахаа больжээ.

Шинэ сэтгүүл зүй үүссэнээс хойш сэтгүүл зүйд олон зүйл өөрчлөгдөж байгаа боловч гагцхүү түүний үүрэг, хариуцлага нь хэвээр үлдсэн юм.

ҮҮРЭГ ХАРИУЦЛАГА

Хэрэгсэл нь хичнээн өөрчлөгдлөө ч сэтгүүл зүйн нийгмийн өмнө хүлээсэн үүрэг нь өөрчлөгдөхгүй. Ардчилсан нийгэм нь гэгээрсэн иргэд дээр тулгуурладаг. Иргэдийг гэгээрүүлэхэд нийгэмд болж буй үйл явдал, асуудлын талаарх бодит мэдээлэл тун чухал. Тэр мэдээлэл дээр түшиглэн иргэд нийгмийн амьдралд оролцож, улс орноо шууд ба шууд бусаар удирдах учиртай. Тиймээс иргэдийг бодит мэдээллээр хангах нь сэтгүүл зүйн гол үүрэг билээ.

Түүнчлэн ардчилсан нийгмийн сэтгүүл зүйн үүргийн хувьд авторитар, тоталитар нийгмийнхээс ялгаруулах гол ялгаа нь иргэдийг нийгмийн чухал асуудлаархи хэлэлцүүлэгт татан оролцуулах явдал юм. Эл онцлогийг ямагт хадгалахын чухлыг 1922 онд “Нью Йорк Таймс” сонины тоймч Уолтер Липпман дахин дахин анхааруулсан байдаг. Гэтэл уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэргэжлийн сэтгүүл зүйг хөгжүүлэх явцдаа энэ үүргээ биелүүлэхгүй хайнга хандаж олон түмнээсээ холдсон юм.

Харин шинэ мэдээллийн хэрэгсэл нь уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийн сулруулсан иргэдтэй тогтоосон холбоог эргээд чангалах, тасарсныг нь сэргээх үүргийг хүлээж байна. Технологийн ачаар энэ нь олон нийтийн, иргэнлэг, иргэний сэтгүүл зүйн оролдлогуудаар дамжин өргөн далайцтай явагдаж байна. Бүх хэлбэрийн, бүх төрлийн сэтгүүл зүйн уулзах талбар нь дижитал сэтгүүл зүй болж байна.

Дижитал сэтгүүл зүй нэг талаас маш их мэдээлэл түгээж байгаа боловч нөгөө талаас улс төр, нийгмийн амьдралд үзүүлэх нөлөө нь бага байна. Тиймээс Юү Пи Ай агентлагийн сурвалжлагч Тед Станнард “Хоточ, анч, манаач ноход маань эрх, залхуу, эсвэл шар нохой болоод хувирчихвал улс үндэстэн маань бэрхшээлд орно” гэж анхааруулж байна. Энэ үг сэтгүүл зүйг бүтээгч, хэрэглэгч бүгдэд нь хамаатай билээ.

ОНОЛЫН ҮНДЭСЛЭЛ

Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд сэтгүүл зүйн үйл ажиллагаагаа явуулахдаа мэдээллийг сонгон шүүгч (gatekeeper), хүмүүст юуны тухай бодох ёстойг нь хэлж өгөгч (agenda setter)  болдог байсан нь ч дижитал сэтгүүл зүйн үед өөрчлөгдөж байна. Уламжлалт хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд мэдээллийг хяналтдаа байлгаж чадахаа больж, мэргэжлийн сэтгүүлчид мэдээллийг өмчилдөг эрх дарх, давуу байдлаа алдаж байна. Өөрөөр хэлбэл, нийгмийн сүлжээтэй хэлхэлдсэн дижитал сэтгүүл зүй мэдээллийн төвлөрсөн хяналтыг саармагжуулж, сэтгүүлчдэд байсан эрх мэдлийг тэгшитгэж байна.

“Технологи нь олон түмэнтэй харилцах чадварыг нэмэгдүүлж олон нийтийн томоохон хэсэгт хүрэх болтол өргөтгөсөн” гэж Робертс 2013 онд бичжээ. Нөгөө талаас хэвлэл мэдээлэлд ажиллагсад ч гэсэн уламжлал ёсоороо мэдээг сонгож шүүхийн оронд  хэрэглэгчдийг “нээлттэй хаалга” руу татан оруулсан гэж Пабло Босковски судалгаагаар харуулжээ. Тиймээс дижитал сэтгүүл зүй нь сэтгүүл зүйн хөндөх сэдэв, хэлэлцэх асуудал, ашигладаг эх сурвалжийг өргөжүүлж байна.

ДИЖИТАЛ МЭДЭЭЛЛИЙН ОНЦЛОГ

Дижитал сэтгүүл зүйн хэрэглэгчид хэвлэмэл хэрэгсэл дээр гарсан бүтээлийг онлайн дээр тавьсныг хүлээн авахаа больж, оронд нь оригиналь мэдээллийг хүсдэг болсон байна. Тиймээс агуулгыг нь бүтээхэд анхаарах зүйлс байгаа аж.

Нэгд, арилжааны сэтгүүл зүй дэх өрсөлдөөний улмаас бий болсон инфотайнмент буюу зөөлөн мэдээ шинэ сэтгүүл зүйн эхэн үес блог, сайтаар их хэмжээгээр түрэн орж ирээд байраа эзэлсэн хэдий ч гар утасны жижиг дэлгэц дээр унших мэдээ аппликэйшнээр дамждаг болж буй энэ үед гол зүйлээ эхэнд нь аль болох цөөн оновчтой үгээр хэлэхийг шаардаж байна. Тиймээс уруугаа харсан гурвалжингийн бүтцээр мэдээг бичих арга зайлшгүй шаардагдаж байгаа юм.

“Тринити Миррор” сонины редактор Эд Уокер “Аппликэйшн олшрох нь мэдээний хэрэглээний гол арга зам болно” гэж 2014 онд хэлж байжээ. Гар утсан дээрх аппликэйшн хэрэглэгчийн байгаа газар зүйн байршлаас шалтгаалан мэдээг (geo-targeted news) илгээж байна. Мэдээ “Яг одоо ирэхээс гадна яг байгаа газарт минь ирнэ” гэж Ай ТВ Ньюс-ийн онлайн редактор Жэйсон Миллер хоёр жилийн өмнө таамаглан хэлж байжээ.

Хоёрт, Фор Жи (4G) сүлжээ тархсанаар видео мэдээлэл хурдан дамжуулах боломж нэмэгдсэн бөгөөд хүмүүс ч үзэх нь ихэсчээ. Мултимедиа мэдээ нь онлайн сэтгүүл зүйн нэг төрөл болж өргөжлөө. Видео мэдээлэл тавьдаггүй сайт ч гэж байхгүй болсон.

”Би Би Си”-гийн Сэтгүүл зүйн Коллежийн Марк Сеттл “Зөөврийн хэрэгслүүд богино хэмжээний видеонд л зориулагдсан байдаг. “Нау Ти Ньюс” 15 секундын мэдээ хийдэг. Бас “Би Би Си” Инстаграм дээр тавих ярилцлагынхаа хэсгээр 15 секундын видео бэлтгэдэг” гэж хэлжээ. Ухаалаг гар утастай хэрэглэгчдийн хэрэгцээ шаардлагыг мэдээллийн байгууллагууд ингэж хангаж байна.

Гуравт, Мэдээ, мэдээллийн бичлэгийг үгээр сайжруулахын зэрэгцээ интерактив ажиллагаа, дүрс бичлэг, виртуал бодит байдал гээд янз бүрийн элементүүдээр баяжуулахаар чармайдаг ажлыг “Нью Йорк Таймс” сонинд Дэвид Лионхардт хариуцаж ажилладаг.

Томоохон хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд зураг авах, мэдээ бэлтгэх, цаг агаарыг сурвалжлахдаа алсын удирдлагатай нисдэг хэрэгсэл (drone) ашигладаг болжээ. Ийм хэрэгсэл ашиглах бүтэн зардал нь нисдэг тэрэгний нэг цагийн зардалтай тэнцэхээс гадна хүрч болшгүй газрын зургийг авах боломжтой аж. Тухайлбал, “Си Эн Эн”-ээр үзүүлсэн Истанбулын Таксим талбай дээрх жагсаал, Хаяан хэмээх хар салхины дүрстэй мэдээллийг өөр аргаар авах ямар ч боломжгүй байжээ.

Дөрөвт, хэрэглэгчид үнэхээрийн нээлт хийсэн дүн шинжилгээг шаарддаг болсон учир тоймчдын баг шуурхай ажиллаж бодит байдлыг тухай бүрт нь ажиглаж, баримтыг задлан шинжиж, тайлбарлах хэрэгтэй болж байна. Орчин үеийн хэрэглэгчид удаан хүлээхийг больсон. Тийм ч учраас зөвхөн тойм, өгүүллээр дагнасан, дата сэтгүүл зүй дээр үндэслэсэн сайтууд ч үүсэж байна.

БИЗНЕС ЗАГВАР

Анх Интернэт дээр тавигдаж байсан үнэгүй мэдээллүүдийн улмаас  эвдэрсэн уламжлалт хэвлэл мэдээллийн бизнес загвар одоо сэргэж байна. Хэдийгээр мэргэжлийн болоод мэргэжлийн бус сэтгүүлчдийн бэлтгэсэн мэдээллүүд онлайн дээр их хэмжээгээр үнэгүй байгаа ч чухам хэрэгтэй мэдээллээ үнийг нь төлөөд авах хүсэлтэй хэрэглэгчид олширч байна.

2016 онд Ройтерс Хүрээлэн Их Британи, АНУ, Герман, Франц, Испани, Японы хэрэглэгчдийн дунд онлайнаар мэдээ авахдаа үнэ төлөх эсэх талаар судалгаа хийжээ. Энэ зургаан оронд өмнө нь сонин худалдаж авч байсан хэрэглэгчид онлайн мэдээнд мөнгө төлж авах хүсэлтэй байсан аж. Ийм хүсэл франц, испани, америкчуудад илүү хүчтэй, герман, англичуудад арай сул байсан байна. 

Одоогоор онлайн мэдээг төлбөртэй хэрэглэж үзээгүй Герман, Франц, АНУ, Их Британийн залуус ирээдүйд төлбөр төлөх хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн бол Японы хувьд ийм хүсэлд насны ялгаа харагдсангүй. Судалгаанд хамрагдсан орнуудын дунд “Би Би Си” нь  “Их Британид хамгийн өргөн хэмжээнд онлайн мэдээллийн эх сурвалж” болдог, харин Германы “Эй Ар Ди” ба “Зи Ди Эф” телевизүүд уламжлалт хэрэгслийн хувилбартайгаа харьцуулахад онлайнаар хамгийн цөөн хүмүүст хүрдэг аж. Японд онлайн мэдээнээсээ илүү сонины мэдээ хүчтэй хэвээр. АНУ-аас бусад таван оронд олон нийтийн телевиз нь хүчтэй хөгжсөн орнууд ажээ.

“Нью Йорк Таймс” сонин дижитал компани болох өөрчлөлтүүдээ хийж байна. “Шинэчлэлийн Тайлан 2020” хэмээх хөтөлбөрийг нь гардаж боловсруулсан Артур Грег Салзберг 2016 оны 11 дүгээр сараас хэвлэн нийтлэгчийн орлогч гэсэн албан тушаалд дэвшин ажиллах гэж байна. Шилдэг сэтгүүл зүйн уламжлалаа үргэлжлүүлэх, уншигчдадаа үнэнч байх, дижитал бизнесийг өргөжүүлэх гэсэн гурван зүйлийг тэр анхаарч ажиллана гэж амласан байна.

Дижитал агуулгаасаа 500 сая долларын орлого олдог энэ сонины хувьд оригиналь мэдээ, мэдээлэл бэлтгэхийг эрхэмлэж үздэг. Тиймээс газар дээрээс нь сурвалжлуулахаар хамгийн олон сэтгүүлчийг томилолтоор явуулдаг. Өнгөрсөн жил гэхэд дэлхийн 170 оронд сурвалжлагчаа илгээсэн байна. Гол нь сэтгүүлчдээ дижитал хэрэгслээр зэвсэглэн, ашиглах чадвартай болгох нь чухал аж. Редакцид ажиллагсдынхаа тоог цөөлөх ч, программ бичдэг сэтгүүлчдийг түлхүү авах боловсон хүчний бодлого барих юм байна.

Мэдээ, мэдээллийн агуулгатай холбогдох оригиналь зар сурталчилгаануудыг “Форбес” сэтгүүл дижитал зах зээл рүү хэдэн жилийн өмнө оруулж ирсэн юм. Одоо онлайн маркетингийн энэ аргыг бараг бүх хэрэгсэл ашиглаж байна.

Нийгмийн сүлжээнүүдээр дамжуулан мэдээ, мэдээллийг цааш нь түгээх арга нарийсна. Аав, ээжтэйгээ онлайн найз болохыг хүсээгүй залуус Фэйсбүүкийг олноор орхиж явахдаа ч бас өөр нэг нийгмийн сүлжээ рүү орж байгаа юм. Нийгмийн сүлжээний апп, сайт нэмэгдэж байна гэдэг бол сэтгүүл зүйн агуулгыг түгээх арга зам улам нэмэгдэж байна л гэсэн үг юм.

БУСАД АСУУДЛУУД

Дижитал эрин сэтгүүлчдэд хүмүүсийн и-мэйл, утсанд үлдээсэн мессеж, бусад хувийн нууцыг ил болгоход олон нийтийн мэдэх эрхээр удирдуулах уу, тухайн хүнийг хүндэтгэх хандлагаар удирдуулах уу гэдэг асуудлууд хоорондоо тулгарч байгаа нь ёс зүйн хувьд хамгийн гол асуудал болоод байна.

Түүнчлэн технологийн том компаниуд сүүлийн үес хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүдийг эрчимтэй худалдан авч байна. Амазоны эзэн Жефф Безо дампуурах гэж байсан “Вашингтон Пост” сониныг 2014 онд дижитал бизнес болгох гэж худалдаж аваад хамгийн түрүүд апп-тай болгосон байдаг.  Саяхан холбоо харилцааны “Вирайзон” компани Уахууг худалдаж авсан. Хамгийн сүүлд 2016 оны 10 дугаар сард “Эй Ти Энд Ти” компани “Си Эн Эн”-ийг эзэмшдэг “Тайм Уорнер” кампанийг худалдаж авлаа. “Си Эн Эн” өөрийн апп-тай. Гэхдээ л бүрэн дижитал болгох шаардлагатай хэсгүүд байгаа. Иймэрхүү маягаар янз бүрийн мэдээллийн хэрэгслүүд бүхэлдээ дижитал болох чиглэл рүүгээ явж байна.

“Гардиан” сонины Мартин Велам бичихдээ “ ... дижитал эриний сэтгүүл зүй эргэлзээгүйгээр үргэлжилнэ. Бид мэргэжлийн хүний ч, мэргэжлийн бус хүний ч, санамсаргүй явж байгаад гар утсаараа зураг авсан хүний ч мэдээг бид эргэлзээгүй үзнэ. Он дарааллын тэмдэглэлээс дэлгэрэнгүй нийтлэл хүртэлх, том далбагар сониноос Ай Фоны апп хүртэлх технологи, шинэчлэлийн ачаар мэдээний хэлбэр, түгээлт өөрчлөгдсөөр ирсэн ч мэдээллийг илчилж, хүүрнэж, хуваалцах гэсэн хүний сонирхол ямагт хэвээр байх болно” гэжээ.

Утас “чад, чад” дуугарч мэдээ ирснийг илтгэж байна.

2016 оны 10 дугаар сарын 31

АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ

Boczkowski, P. J. (2004a). Digitizing the news: Innovation in online newspapers. Cambridge: MIT Press.

Hong, Y. J. (2014) “Framing Citizen Journalism in Mainstream News Coverage: A Quantitative and Qualitative Analysis (1999-2012)”.

Оюунгэрэл А. Олон Түмний Харилцааны Онол. 2009

http://www.forbes.com/sites/lewisdvorkin/2013/06/04/inside-forbes-9-trends-journalists-must-know-about-to-keep-their-careers-going/#47235d89e72a

http://www.nytimes.com/2016/10/20/business/media/new-york-times-names-ag-sulzberger-deputy-publisher.html?_r=0

http://www.niemanlab.org/2016/10/theres-lots-of-free-news-online-from-public-media-but-it-doesnt-seem-to-discourage-paying-for-other-news/?utm_source=Daily+Lab+email+list&utm_campaign=084ac60fda-dailylabemail3&utm_medium=email&utm_term=0_d68264fd5e-084ac60fda-396069865

https://www.theguardian.com/help/insideguardian/2010/apr/14/journalism-trends-tools-technologies

http://www.unread.today/posts/post/697