Бидний тухай тэд яагаад бага мэддэг юм бол?

Манай орны талаар гадаад орныхон тун бага мэддэгт монголчууд тун сэтгэл дундуур байдаг. Үүнийг сэтгүүл зүйн талаас тайлбарлахын тулд 2000 онд бичиж байсан материалаа толилуулъя. Тэр үеэс хойш харин Монголын талаар мэдээлэл арай өргөжиж байгаа билээ.
А.Оюунгэрэл

Төсөөллийн (Stereotype) тухай онол

Сэтгүүл зүй, түүний дотор олон улсын мэдээ материалд хамгийн түгээмэл үйлчилдэг төсөөллийн онолын талаар энэ удаа өгүүлье. Чингэхдээ Америкийн хэвлэлд Монгол орны тухай нийтлэгдсэн материалд хийсэн ажиглалт дээр тулгуурлан тайлбарлав. Нөгөө талаас энэ өгүүлэл маань Америкийн их сургуульд оюутнууд судалгааны ажлыг хэрхэн бичих ёстойг харуулсан нэг жишээ болох учиртай юм.

Мөн хэв шинжийн онол гэж ч өөрөөр нэрлэж болох уг онолын талаархи зарчмын ойлголтыг өгсөн Америк эрдэмтэн, судлаачдын тодорхойлолттой та бүхэн танилцах болно.


Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн Монгол орны тухай мэдээлэл дэх өөрчлөлт

Удиртгал

Төсөөлөл гэдэг бол хувь хүн нийгэм дэх юмс, үзэгдлийг үзэж харахдаа “толгойдоо буй болгосон зураглал билээ” (Липманн, 1922) хэмээн тодорхойлогддог тунгаан бодох үйл ажиллагаа юм. Төсөөллийг хувь хүний болон бүлэг хамт олны гэж хоёр ангилна. Стэнгэр, Скэллэр нарын бичсэнээр хувь хүний төсөөлөл нь аливаа хэлцэл тохиролцоогүйгээр тухайн хүнд зөвхөн өөрт нь бий болсон байдаг (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 5 дугаар тал). Харин бүлэг хамт олны төсөөллийг нийгмээрээ хэлцэж тохирдог онцлогтой. Учир нь тийм төсөөллийг бий болгоход бүлэг хүмүүсийн үнэлэмж, төрх, зан байдал нөлөөлдөг байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн төсөөлөл нь соёл заншлаараа холбоотой бүлэг хүмүүстэй холбогдож байвал гол утгаа хадгалдаг аж (Тажфел, Форгас, 1981).

Стэнгэр, Скэллэр нарын өгүүлсэнчлэн хувь хүний төсөөлөл бусадтай харьцах явцад бий болдог байхад бүлгийн төсөөлөл нь соёлын бусад харьцаа буюу эцэг эх, найз нөхөд, багш нар, улс төр ба шашны зүтгэлтнүүд, хэвлэл мэдээлэл гэсэн шууд бус эх сурвалжаар дамжин ирдэг, тэгээд бас өөрчлөгдөж байдаг ойлголт юм (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 10 дугаар тал).

Тэгэхээр хэвлэл мэдээлэл нь хувь хүмүүс өөртөө төсөөлөл бий болгох замаар хүлээн зөвшөөрсөн нийгмийн бүлэг болон бүлгийн гишүүдийн хөргийн чухал сан хөмрөг бөгөөд судлаачид ч тэдгээр хэв шинжийг нь ажиглан цэгцэлж байдаг. Тэрхүү төсөөллийг (хэв шинж) орон зай ба цаг хугацааны хил хязгаарыг алгасуулан олон хүн хуваалцах явцад борлуулж, худалдан авч, солилцож, бас үгүй хийж ч болдог байна. Зарим судлаачид аль нэг тухайлсан орны талаар тодорхой хэвлэл мэдээлэл ямар төсөөлөл, хэв шинжийг бий болгосныг янз бүрийн шалтгаанаар судалж үзжээ. Гэхдээ барууны хэвлэлд Монгол орныг хэрхэн зурагласан талаар нэг ч судалгаа алга байна. Ази тивийн зүрхэнд оршдог энэ жижиг орон 1921 оноос хойш 70 жилийн турш Зөвлөлтийн нөлөөнд байхдаа барууны хэвлэл мэдээллийн анхааралд барагтай өртөж байсангүй. Харин 1989-1990 онд ардчилсан өөрчлөлт бий болсноос хойш л олон улсын мэдээний бие даасан сэдэв болсон байна.

Энэ өгүүлэл нь Америкийн хэвлэлд Монголын талаар гарсан мэдээллийн хэлбэр, өөрчлөлтийг харуулах зорилготой бөгөөд тус орны талаарх төсөөлөл дээр төвлөрөх болно. Ингэхдээ Лэксис-Нэксис хэмээх цахим мэдээллийн сангаас Монголын тухай мэдээллийг сонгож авлаа. “Монгол” гэсэн үгийг бичиж хайгуул хийхэд дэлгэцэн дээр хэдэн зуун гарчиг гарч ирэв. Олон материал дотор “Монгол” гэсэн үг байх боловч тэр нь огт Монголын тухай биш харин өөр оронтой холбоотой зүйл байх аж. Тэдний дунд Хятадын нэг хэсэг болсон Өвөр Монголын тухай материал олон байна. Хайгуулыг “Дэлхийн мэдээ” гэсэн чиглэлээр нарийсгаж, зөвхөн Монгол улстай холбоотой мэдээ материалыг шүүж авлаа. Лэксис-Нэксис сангийн нэг сул тал нь хэвлэлд нийтлэгдсэн мэдээ бүрийг агуулдаггүйд оршино. Тиймээс энэ удаа санаж байснаасаа тун цөөн буюу 1989-1990 оны үеийн 13 ба 1999-2000 оны үеийн 5 материал оллоо. Хэдийгээр тоо нь цөөн ч Монголын талаархи төсөөллийг тайлбарлахад хангалттай гэж үзэв.

1989-1990 оны үеийн төсөөлөл

Ямар нэг сонин зүйл болж байсан учраас газрын хол орших Монгол орон 1990 онд Америкийн хамгийн том Нью Йорк Таймс сонины анхаарлыг татжээ. Сонин Бээжин дэх товчооныхоо дарга Николас Кристофыг чухам юу болж буйг мэдүүлэхээр илгээв. Тэр 1990 оны гуравдугаар сард буюу ардчилсан хөдөлгөөний оргил үед Монголд ирж гурван материал бичжээ. Нью Йорк Таймс түүний бичсэн Монголын тухай анхны мэдээг эхний нүүртээ “Монгол удирдагчдаа зайлуулж, засаглал дахь коммунистуудын монополь дууслаа” гэсэн гарчигтайгаар тавьсан байдаг. Николас Кристофын мэдээ дараах байдлаар эхэлнэ.

"Коммунист нам өнөөдөр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч энэ оны эцэст болох чөлөөт сонгуульд бэлтгэхээр үндсэн хуулиар олгогдсон засаглалын монополоо санал нэгтэйгээр халлаа.
Төв Хороо хоёр өдрийн хуралдаанаараа Монгол орныг нэг намын авторитар дэглэмээс олон намын ардчилалд шилжүүлэх нь чухал гэж үзсэн бөгөөд тэрчлэн намынхаа хуучин удирдагчийг намаасаа хөөхөөр шийдвэрлэжээ.
Хятад, Зөвлөлт Холбоот улс хоёрын дунд оршдог Монгол улс нь хоёр сай хүн амтай ба тэн хагас нь малчид юм. Гэхдээ Хятадад нөлөөлж байгаагаас үзэхэд хүн амын тооноос нь улс төрийн үйл явдал нь илүү чухал ач холбогдолтой болоод байна. " (Нью Йорк Таймс, 1989.03.15)

Энэ материал нь улс төрийн үйл явдлыг тайлбарласан хатуу мэдээний хэлбэрээр бичигджээ. Тэр түүхийн талаас нэг их өгүүлээгүй боловч “Зөвлөлт Холбоот улсын дараа дэлхийн хоёр дахь коммунист орон болсон Монгол улс Зөвлөлтийн тусламжаар 1921 онд хувьсгал хийжээ. МАХН засгийн эрхийг 1924 оноос эхлэн барьжээ” гэж тодруулсан байв. Энэ бол дараа нь дурдагдах материалд ч олонтаа гарч ирэх төсөөллүүдийн нэг юм.

Николас Кристофын хоёр дахь материал Улаанбаатар дахь Америкийн шинэхэн бөгөөд хавчигхан элчин сайдын яамны тухай билээ. Мэдээний эхэн дэх “Сибирийн хүйтэн хэм”, “муу харилцаа холбоо”, “Вашингтонтой утсаар нууц зүйл ярихаар тохирох ч хэрэггүй” гэсэн өгүүлбэрүүд Монголын талаар сөрөг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Гэвч дараагийн хэсэгтээ “Америкчууд энэ нутагт амьдрах урам зориг дүүрэн байна”, “Монголчууд маш зочломтгой хүмүүс юм”, “Энд Америк, Англи, Япон хүн байна аа гэдэг үнэхээр хайрлагдана гэсэн үг” зэрэг өгүүлбэр мэдээнд эерэг хандлага нэмэхийн сацуу өнгө аясыг нь тэнцвэртэй болгож байна. Дээр дурдсан хэллэгүүдээс “Сибирийн хүйтэн хэм”, “зочломтгой хүмүүс” гэдэг нь Монголын талаар тогтсон хамгийн хүчтэй төсөөлөл юм.

Зохиогч барууны хэвлэлд зовж зүдрэхийн туйлд хүрсэн гуравдагч ертөнцийн орнуудыг дүрсэлж үзүүлдэг хэв шинжүүдийг энд огт ашигласангүй. Харин ч аятай сэтгэгдэл төрүүлэх харьцууллыг хэрэглэжээ.

“Санаа зовоосон асуудал Улаанбаатарт олон ч гуравдагч ертөнцийн орнуудыг бодвол зарим давуу талтай байна. Эмчилгээний түвшин сайн, сувгийн усыг нь ууж болно, цахилгаан ховор тасарна. Элчин сайдын яам Засгийн газрын албан тушаалтнуултай сайн харьцаатай, хоёрдугаар сараас дипломатууд орон нутгаар чөлөөтэй явж болох зөвшөөрөлтэй болжээ.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)

Эерэг өнгө нэмсэн энэ догол мөр сурвалжлагчийн хувьд шинээр олж мэдсэн зүйлс аж. Удалгүй тэр “Чингис хааны нутгаар” гэсэн гарчигтай гурав дахь материалаа бичихдээ Монголын нийгмийн улс төрийн амьдрал, түүхэн улбааны талаар илүү сонирхолтой зүйлийг олжээ. Түрүүчийн мэдээнээс 3-4 дахин урт 3884 үгтэй эл материал улс орны тухай үндсэн мэдээлэл их агуулж байна.

Николас Кристоф өнөө өрнөж байгаа үйл явдалд түүхийн талаас нь дүгнэлт өгснөөрөө өөрийнхөө хувьд нээлт хийсэн аж. Тэр үед ч, одоо ч Улаанбаатарт Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нэг ч товчоо байхгүй. Эл материалыг бичигч Монголд тухайн үед очсон цөөхөн сэтгүүлчийн нэг бөгөөд Монгол орны талаар төсөөллийг гадаадын уншигчдад бий болгож, баталгаажуулахад зохих хувь нэмрээ оруулсан юм. Олон улсын сэтгүүл зүйг тайлбартай сэтгүүл зүй гэж үздэг нь олон зүйл нь сурвалжлагчдын мэдлэг, үйл явдлыг уншигчдадаа хэрхэн тайлбарлаж ойлгуулахаас хамаардагтай холбоотой юм.

Энэ удаа сурвалжлагч улс орны одоогийн байдлыг уншигчдадаа ингэж тайлбарлажээ.

“Өнөөдөр бүх монголчуудын амьдрал өөрсдийн түүх, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоо, шашин шүтлэгээ дахин тодорхойлох үйл явцын дунд байна. Мөн дайснаа ч, худалдааны түншээ ч, үсэг бичгээ ч дахин тодорхойлох гэж байна. Энэ орон урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна.”

Сурвалжлагч материалдаа түүхэн хандлага ингэж оруулжээ.

“Анх удаа 800 жилийн өмнө хаан хэмээн зарлагдаж, арван хэдэн жилийн өмнө коммунист түүхчдээр засаршгүй дээрэмчин түрэмгийлэгч хэмээн үнсэн овоо болтлоо хараалгуулж байсан Чингис хааныг өнөөдөр үндэсний баатар болгон эргүүлж авчирлаа. Түүний цэрэг олон арван сая хүний аминд хүрсэн атал монголчууд түүнд арай л илүү найр тавьж авьяаслаг жанжин, эх оронч гэж түргэн зуур нэмлээ.
Эртний монголчуудын харгис явдлыг ч, тэдний амжилтыг ч өсгөн дэвэргэх бэрх юм. XIII зууны монголчууд Хятадаас Төв Европ хүртэл өргөн дэлгэр нутгийг эзэлсэн бөгөөд Чингис хааныг нас эцэслэсний дараа шинэ хааныг өргөмжлөхөөр арагшаа дуудагдаагүй бол баруун тийш хүрээг нь тэлэх ч байсан байж магад. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан.”

Эцэст нь сурвалжлагч Монголд болж байгаа үйл явдлын олон улсын ач холбогдлыг тэмдэглэж байна.

“Энэ аюултай өдрүүдэд шинэ хаан гарч ирээд тал нутгаар шууран өнгөрөх гэж байгаа биш харин удаан мартагдсан улс үндэстэн хөршийнхөө бий болгосон тогтолцоонд дохио өгөхөөр санаануудыг олсон явдал юм. Зөвлөлт Холбоот улс дахь 500 мянга гаруй монгол угсаатан хилийнх нь цаахан байгаа бөгөөд үндсэрхэг үзэлтэй болж хувирсан тэдэнд эдний нөлөө хүчтэй тусна.
Зүүн зүгт коммунизмын олтриг болсон Хятад, Хойд Солонгос, Вьетнамын хувьд Азийн хөрсөн дээр үндэслэсэн ардчиллын энэ санааны үр улмаар хил хязгаарыг алгасан тархах байх гэсэн айдсыг төрүүлж байна. Хэрэв ардчилал Монголын бэлчээр нутагт үүрэг гүйцэтгэж чадвал Хятад, Вьетнамын тутаргын талбай, Хойд Солонгосын уул толгодод ч тогтож чадах болно.”

Дээрх иш татсан догол мөрүүдэд байгаа “урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна”, “бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан”, “удаан мартагдсан үндэстэн” гэсэн хэллэгүүд зохиогчийн өөрийн шууд үзэл бодол юм. Харин “Чингис хаан”, “коммунист”, “ардчилал” зэрэг нь цаашид Монголын тухай төсөөллийг тээж явах үгс болно.

Ардчиллын удирдагч Санжаасүрэнгийн Зоригийг дүрслэхдээ Монголын ардчилал нь монголчуудын өөрсдийн нь адил зөөлөн ардчилал юм гэсэн нуугдмал санааг оруулж өгсөн байна. Тэр бичихдээ:

“Монголын ардчилсан хөдөлгөөний тухай кино хийдэг юмаа гэхэд Холливуд 27 настай, марксизмын онолын багш, туранхай залуу Зоригийг бүх зардлыг нь даая ч гэсэн гол дүрд нь тоглуулахгүй. Кино зохиол хөдөлгөөнтэй зохион байгуулагч, төрөлхийн манлайлагчийг гол дүрдээ шаардана. Гэтэл жинхэнэ Зориг бол царайлаг хэрнээ ховорхон инээнэ, хувьсгалч гэхээсээ илүү даруухан профессор шиг ярина...
Тэр асуулт бүрээс булзаж байсан ч түүний нам долоо юм уу наймдугаар сард болох сонгуульд коммунист намтайгаа эвсэж ерөнхийлөгчид нэг хүнийг нэр дэвшүүлж магадгүй гэсэн санаа тод байлаа. Ийм зүтгэл, хоёрдмол саналаас үзэхэд Ардчилсан нам нь Зүүн Европын засгийн газруудтайгаа эсрэгцдэг хүчнийг бодвол илүү зөөлөн сөрөг хүчин юм байна.”
гэжээ.

Нью Йорк Таймсын сурвалжлагчаас хэдэн сарын өмнө буюу 1989 оны нэгдүгээр сард Лос Анжелес Таймс сонины Жим Аврамс Монголд очиж “Зөвлөлт засаг ноёлсон Монголд барууны соёл мөлхөж байна” гэж бичжээ. Монгол, Оросын харьцааг дүрслэхийн тулд Чингис хаан, Монголын үндсэрхэг үзэл зэргийг дурджээ. Монгол Улсын Их Сургуулийн ректор О.Шагдарсүрэнтэй ярилцлага хийж Монгол орон нүүдэлчин амьдралын хэвшлээ хадгалах хэрэгтэй гэсэн үгийг нь иш татжээ. “Нүүдэлчин” гэдэг нь Монгол гэсэн үгийг сонссон гадаад хүмүүсийн толгойд бараг хамгийн түрүүнд орж ирдэг үг ээ.

Ассошэйтэд Пресс агентлагийн сурвалжлагч Рүүт Синай ч АНУ, Монголын хоорондын шинэхэн дипломат харьцааг хөндөхдөө “Чингис хаан”, “морь унах”, “хүйтэн уур амьсгал” зэрэг үгсийг тойрсонгүй. Мэдээгээ ч тун сайн хүнжүүлсэн (personalization) байна.

“Гэндэнгийн Нямдоо залуу цагтаа Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж өдрийг угтдаг байв. Энэ өдрүүдэд тэр Вашингтон Постын үл хөдлөх хөрөнгийн зарыг анхааралтай тогтоон харснаар өдрөө угтаж байна.
Монгол улсаас АНУ-д суух анхны элчин сайд Нямдоо арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хааныг төрүүлж өсгөсөн эртний үндэстэнд таарч тохирох элчин сайдын яамны байр хайж байгаа юм.” (1989.08.16)

Гурван төрлийн Монгол байдаг нь гадаадын уншигчдыг төөрөгдүүлдэг тул “Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж”, “эртний үндэстэн”, “арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хаан” хэмээн дурдсанаараа Монголын тухай ойлголтыг хялбаршуулж, ерөнхийлж өгч байгаа юм. Монголыг Хятад ба Орост байдаг угсаатны бүлгүүдээс (Өвөр Монгол ба Буриад Монгол) ялгахын тулд барууны орныхон “Гадаад Монгол” эсвэл “Чингис хааны Монгол” гэдэг. Энэ хялбаршуулал нь тэдэнд аль хэдийн хуримтлагдсан мэдлэг дээр тулгуурладаг. Ийм замаар тогтсон хэллэг нь нийгэм, хамт олон, бүлгийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн төсөөллийг дамжуулдаг юм.

Фишманы бичсэнээр “үг хэллэггүй нийгмийн төсөөлөл гэж байхгүй” (1956, 48 дугаар тал). Үг хэллэгээр дамжин аливааг нэрлэх, хаяг зүүх, ангилалд оруулах зэрэг зарим нэг үнэнийг агуулсан процесс явагдаж байдаг (Энглин, 1977). Тиймээс сурвалжлагч нар тиймэрхүү хагас үнэнийг агуулсан нэр томъёо, хаяг зүүлт, ангиллыг мэдээ сурвалжлагатаа өргөнөөр ашигласан байна. Тухайлбал, Орос, Хятадын хооронд оршдог болохоор Монгол газар зүйн хувьд түгжигдмэл орон нь үнэн. XIII зууны Эзэнт гүрнийх нь тухай дунд сургуульд үздэг учир бараг хүн болгон Чингисийг мэдэх нь гарцаагүй. Гэтэл орчин цагийн Монголын талаар тэд бараг мэдэхгүй.

Ямартаа ч гэсэн америк сэтгүүлчид 1990 оноос хойш Монголын талаархи төсөөлөлд зарим нэг үгийг нэмсэн юм. Тэдгээр үг нь Зөвлөлтийн бүлэгт ордог байсан орнуудад болсон улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлтүүдтэй холбоотой аж. Хамгийн хүчтэй үг нь “ардчилал”. Николас Кристофын анх хэрэглэсэн энэ үгийг янз бүрийн сэтгүүлчид үе үе хэрэглэх болжээ. Барууны амьдралын домог ба бодит байдлыг илэрхийлдэг энэ үг 1989-1990 оны Монголын тухай мэдээнд сулавтар сонсогдож байснаа АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жэймс Бэйкер Монголд айлчлах үеийн мэдээнээс эхлэн хүчтэй болж иржээ.

Ассошэйтэд Прессийн Жон Померет Монголын сөрөг намын удирдагчидтай уулзсаны дараа түүний хэлсэн үгнээс нь ингэж иш татжээ.

“Монголд эв нэгдлийн уламжлал байгааг тэд надад хэлсэн. Монголынх шиг ардчилалд эрхээ тайван замаар шилжүүлсэн Засгийн газартай хүн шиг би тэдэнд баяр хүргэсэн” (1990.08.13).

Ассошэйтэд Прессийн өөр нэг сурвалжлагч Кэти Вилхэйм Бэйкерийн өөр үгийг ишилжээ.

“Монголд ардчилал тайван замаар ирсэнд бид урамштай байна” гэж тэр ерөнхийлөгч Очирбаттай ярихаар суухынхаа өмнө сэтгүүлчдэд хэлээд цааш нь “Бид Монголын улс төр, эдийн засгийн шинэчлэлийг дэмжих хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн” гэв (1990.08.02).

Дээрх хоёр тохиолдолд сэтгүүлчид Монголын ардчиллын тухай мэдээллийг түгээхэд анхаарчээ. Жэймс Бэйкерийн олон газар давтаж хэлсэн үгнээс дээрх үгсийг сонгож авах гол үүргийг тэд үүрсэн. Энэ утгаараа хэвлэл, мэдээлэл нь аль нэг тодорхой улс үндэстний талаар нөгөө үндэснийх нь хүмүүст ойлгуулахад төсөөлөл, төрхийг (image) тээж, түгээгч болдог байна. Сонин болон бусад мэдээллийн хэрэгсэл нэг үндэстний талаар нөгөө үндэстэнд байгаа төсөөллийг баяжуулах буюу бататгадаг нь тогтоогджээ. (Жон Меррил, 13 дугаар тал) “Говь цөл”, “дэлхийн хоёр дахь коммунист орон” гэх мэт хуучин төсөөлөл ч Америкийн анхны дээд хэмжээний элчийн айлчлалын үед ч бас хэрэглэгдэв. Энэ нь сурвалжлагчид уншигчдадаа Монголын тухай хялбар аргаар бушуухан сануулахын тулд баталгаажуулж орхисон төсөөлөл юм.

1999-2000 оны төсөөлөл

Бараг арван жилийн дараа нэр нь үл мэдэгдэх зохиогч “Талын бүжиг” гарчигтай материалд “Коммунист дэглэм тогтсон хоёр дахь орон”, “хөлдөөмөөр хүйтэн шөнө” гэсэн хэллэгийг ашигласан байв. Уг нь Монголын нийслэлийн урлаг соёлын амьдрал нь түүнийг Ази дахь Европ хот болгож байна гэсэн өнцөгтэй ажээ. Гэтэл зохиогч Монголын түүх, үндэстний цэвэр байдал зэрэг бичвэрийнх нь өнцөгт огт хамаарахгүй зүйлийг оруулжээ. Де Экономист сэтгүүл Монголын талаар урьд нь системтэй нийтэлж байгаагүй, түүнчлэн зохиогч өөрөө тухай орноос мэдээлж байгаагүйтэй холбоотой байж болох. Тиймээс ч Монголын тухай юм бүхэн зохиогчид сонин санагдаж бичлэгтээ оруулахыг чармайсан бололтой. Товчоор хэлэхэд зохиогч олж мэдсэн болгоноо уншигчтайгаа хуваалцахыг хичээжээ.

Лексис-Нексисийн хайгуулаас үзэхэд Нью Йорк Таймс Монголын тухай мэдээ сурвалжлагад их зай өгсөнгүй. Дэлхийн товч мэдээний буланд хоёр мэдээ, түүнчлэн АНУ-д болсон Монголын соёлын наадмын талаар 1592 үг бүхий нэг уртавтар материал тавьжээ. Ассошэйтэд Пресс болон Франс Пресс агентлагийн сурвалжлагчдын бичсэн тэр хоёр богино мэдээнд ч “хүйтэн цасан шуурга”, “эдийн засгийн шинэчлэл”, “Зөвлөлтийн удирдлагаас чөлөөт зах зээл рүү” гэсэн үгс тааралдах нь уншигчдынхаа төсөөллийг бататгаж буй хэрэг юм.

2000 оны тавдугаар сарын 11-ний дугаарт Глен Коллинс эх сурвалжийн хэлсэн үгнээс ишлэх замаар төсөөллийг дамжуулсан байна.

“Наадмын асуудлыг зохицуулагч, хотын соёлын хэрэг эрхэлсэн түшмэл Шкаллер Чапин хэлэхдээ “Нью Йоркчууд Монгол гэсэн үгийг динозавр, говь цөл, Чингис хаан зэрэг үгстэй холбож ойлгодог” гэв” (Монголыг Нью Йоркийн газрын зураг дээр тавивал: Наадмыг төлөвлөгчид Азийн энэ орон ямар орон бэ гэдгийг үзүүлэхийг зорьжээ).

Уг эх сурвалжийн хэлж байгаа үг хувь хүнд аль хэдийн бий болсон төсөөлөл, хэвлэл мэдээллийн одоо бичиж үзүүлж байгаа төсөөлөлтэй бараг адил болохыг харуулж байна. Дараа нь сурвалжлагч урьд нь ном зохиол, хэвлэл мэдээлэлд үүсэж бий болсон төсөөллийг бататгахыг зорьжээ.

“Францын газрыг гурав дахин багтаасан хэмжээний нутагтай 2,4 сая хүний амынх нь тал хувь нь ямаа, хонь, тэмээ, сарлаг, адуу маллан нүүдэллэн амьдардаг Монгол орон Чингис хааны үеэс нэг их өөрчлөгдсөнгүй.”

Сурвалжлагч мэдээлэл өгөхдөө арван жилийн өмнө бий болсон шинэ төсөөллийг ингэж баталгаажуулжээ.


“Өмнө зүгийн газар нутаг нь олон жилийн турш цөлжиж, ой мод нь байнгын түймэрт автаж байгаа Монгол улс ангаахай ардчиллынхаа хөл үймээнтэй улс төрийг явуулж байна. Энэ үндэстэн долоон арван жилийнхээ коммунист дарангуйллын үр дагаврыг арилгахыг зорьж байгаа юм. Яг одоогийн байдлаар энэ өвлийн хүйтэн цасан шуурганд сая шахам толгой малаа алдсаны хор хохирлыг нөхөхөөр ажиллаж байна.”


Арван жилийн дотор гарсан төсөөллийн өөрчлөлт

Арван жилийн өмнө болон одоо хэрэглэж байгаа төсөөллийн хооронд онцын өөрчлөлт алга байна. Энэ хоёр үеийн мэдээн дэх төсөөлөл нь “Том газар нутагтай, цөөхөн хүнтэй Монгол гэж алс холын орон байдаг. XIII зуунд эзэнт улс байгуулсан Чингис гэж хаан байсан юм. Монголчууд нүүдлийн амьдралтай. Тэд зочломтгой” гэсэн төсөөллийг л баталгаажуулахад чиглэж байна.

Арван жилийн өмнө “ардчилал” гэсэн үг Монголын тухай хуучин төсөөлөлд шинэ төрх авчирсан юм. Гэвч Монголын талаар байнга системтэй мэдээлдэггүйн улмаас энэ төрх бүдгэрэх шахаж байна. Америкийн хэвлэл мэдээлэл улс төрийн сонгууль юм уу, байгалийн гамшиг болсон үед л Монголын талаар мэдээлнэ. Ингэж ховор цөөн мэдээлэх нь хуучин төсөөллийг эвдэж шинэчлэхийн оронд харин ч баталгаажууж байдаг байна. Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд 1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалын эхэн үеийнх шиг сурвалжлагчдаа Монгол тийш илгээхгүй байгааг нэмж дурдах нь зүйтэй. Хэрэв сурвалжлагчид байнга очиж байх юм бол улс оронд тун хурдацтай болж байгаа өөрчлөлтийг мэдээлж шинэ төсөөллийг бий болгоход нэлээд үүрэг гүйцэтгэх нь маргаангүй.

1990 онд Николас Кристоф:

“Телексийн машин байн байн гацаж дамжуулж буй бичвэрийн дарааллыг алдагдуулах нь нууц шифртэй холбоотой биш харин зориудын явуулга юм. Үүнтэй адил Вашингтонтой утсаар ярихад найдвартай эсэх эргэлзээтэй. Олон улстай утсаар ярих захиалга өгөөд хэдэн цаг хүлээх бөгөөд холболт нь муу учир чанга хашигирах хэрэг гардаг тул сэм чагнах ёстой хүмүүс нь тусгай төхөөрөмж ч хэрэглэхгүйгээр ч сонсох боломжтой.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)

хэмээн бичиж байсан үеэс Монголд холбоо харилцаа маш өөр болсон байгаа.
Даяарчлал, Интернет, үүрэн телефон тэнд маш олон зүйлийг өөрчлөгдчихөөд байхад Нью Йорк Таймс хэдэн жилийн өмнө нийтэлсэн зүйлийнхээ араас явалгүй тэр чигээр нь орхижээ. Урьд бичиж байсан үйл явдлынхаа араас явж, хөгжил хөдөлгөөнийг нь сурвалжлан мэдээлж, уншигчдад системтэй ойлголт өгч байхгүй бол гэнэт тэр улсад нь анхаарал татах зүйл болж мэдээлэх хэрэгцээ гарахад тухайн орны талаар мартах шахсан уншигчдадаа сануулахын тулд нөгөө л хэдэн үг хэллэгээ дахин дахин ашиглаж, хуучин төсөөллийг нь баталгаажуулах хэрэгтэй болдог байна.

1999-2000 онд Монголын талаар Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн материалын тоог 1989-1990 оныхтой харьцуулахад буурсан байгаа нь тухайн орны талаар төсөөлөлд өөрчлөлт гараагүйтэй шууд холбоотой гэсэн дүгнэлтийг хийж болно.


А.Оюунгэрэл




Ашигласан ном хэвлэл

Fishman, J. (1956). An examination of the process and function of social stereotyping. Journal of Social Psychology, 43, 27-64

Hamilton, D., Stroessner, S. & Driscoll, D. (1994). Social cognition and the study of stereotyping. Pp. 291-321. New York : Springer-Verlag

Lippmann, W. (1922). Public Opinion. New York : Harcourt Brace

Macrae, N., Stangor, C. & Newstone, (1996). M. Stereotypes and Stereotyping. The Guilford Press.

Merrill, J. (1962). The Image of the U.S. in Ten Mexican Dailies. Doctoral Dissertation, School of Journalism in the Graduate college of the State University of Iowa, p.7-13

Tajfel, H. & Forgas, J. (1981). Social categorization: Cognitions, values, and groups. Pp.113-140. London & New York : Academic Press.