Дайны цагийн хуулиар ажиллаж сурцгааж дээ,сэтгүүлчид минь

Улс орон мааньд онцгой байдалд тогтсон энэ үе дайны цагийг санагдуулж байна. Нэгээс бусад телевизийн үйл ажиллагааг зогсооно гэдэг ямар том цензур вэ? Дайн бол мөргөлдөөн. Эсэргүүцлийн жагсаал ч мөргөлдөөн. Мөргөлдөөн бол зөрчлийн дээд хэлбэр. Монголд зөрчил ингэж дээд цэгтээ хүрчээ. Ийм зөрчлийг сурвалжлахад манай сэтгүүлчид бэлэн үү? Ингээд сэтгүүлчдэдээ 2007 онд бичиж "Сэтгүүлч" сэтгүүлд нийтлүүлсэн материалаа сонирхуулъя.
А.Оюунгэрэл

Дайны үед сэтгүүлчид онол, зарчмаасаа олонтаа гажих хэрэгтэй болдог

Аливаа маргаан зөрчилтэй асуудлын дотроос дайн тулалдааны талаар сурвалжлах ихээхэн төвөгтэйгээс гадна сэтгүүлчид чөлөөт хэвлэлийн онол, зарчмаа баримталж чадахгүйд хүрэх тохиолдол олон гардаг ажээ. Үе дамжин гарч байгаа эдгээр тохиолдлыг ангилаад дараа нь тус бүрээр нь дор тайлбарласү.
Нэгдүгээрт, дайны цагт сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал алдагддаг. Хоёрдугаарт, бодит мэдээлэл цуглуулж чалахгүйгээс мэдээллийн тэнцвэртэй байдал алдагддаг. Гуравдугаарт, хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь сэтгүүл зүйн талд нь буюу нийтлэл, нэвтрүүлэгт нь нөлөөлдөг. Дөрөвдүгээрт, аюултай нөхцөл байдлаас болоод сэтгүүлчид олон нийтийг мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг.

Сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Дайнд оролцож байгаа улс орны үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах нэрээр гаргасан хууль тогтоомж, дайны цагийн дүрэм журмууд сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын бие даасан байдлыг нь хязгаарлаж, үйл ажиллагааг нь засгийн газар ба цэргийнхнээс хараат болгодог байна. Нэг тод жишээ хэлэхэд 1991 оны нэгдүгээр сард Персийн буланд болсон анхны дайны бүсэд АНУ-ын засгийн газар сэтгүүлчдийг бараг оруулаагүй билээ. Хэрэв оруулбал хэсэг бүлгээр нь цэргийнхний харгалзаатайгаар явуулж танилцуулж байв. Дараа нь Батлан хамгаалах яамныхан зураг, бичлэг, тулалдааны мэдээг шүүж хянаж байжээ. Ихэнх мэдээлэл нь хэвлэлийн бага хурлынх байх тул энгийн америкчууд “Аюул осол байгатай дайн болж байгаа юм байна даа “ гэсэн ойлголт авахаар байв.
Нью Уорк Таймс сонины сурвалжлагч Малком Брауны “Хэсэг бүлгээр нь нэгтгэж оруулдаг систем нь үнэн чанартаа сэтгүүлчдийг Батлан хамгаалахын цалингүй ажилтнууд болгож байлаа” гэж хожим нь дурссан байна. Түүнчлэн Си Би Эс Ньюс-ийн ерөнхийлөгч Эрик Обер “Сурвалжлагчдыг багцалж буй шинэ журам нь мэдээ нийтлэлийг америкийн олон нийтэд хүрэхээс нь өмнө удирдаж, хянах боломжийг цэргийнхэнд олгосноороо сурвалжлахуй ухааны доод хэлбэр болж байна” гэж дүгнэсэн юм. Тухайн үед АНУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд байсан Дик Чэйнигийн баталсан уг журамд “Сэтгүүлчид цэргийнхнээр харгалзуулалгүйгээр хаашаа ч явж болохгүй. Бүх ярилцлагыг армийн олон нийттэй харилцах албаны ажилтнууд ажиглаж хянана. Бичсэн зүйлийн мөр болгоныг, гэрэл зураг тутмыг, киноны хальс бүрийг илгээхээсээ өмнө хянуулна” гэж заасан нь бий. Персийн буланд одоо болж буй хоёр дахь дайны үед ч энэ журам нь бараг хэвээр байгаа аж. Зөвхөн сэтгүүлчдийг багцлах системийг (pool system) өөрчилжээ. Харин дайны өмнө 500 гаруй сэтгүүлчийг цэрэгжлийн хичээлд хамруулж, тус тусад нь цэргийн ангид хуваарилж (embedded journalists) өгчээ. Энэ нь огт шинэ зүйл биш. Учир нь дэлхийн хоёрдугаар дайны үед сэтгүүлчдийг бүр цэргийн дүрэмт хувцастайгаар ингэж цэргийн анги нэгтгэлтэй хамт явуулж байсан билээ. Энэ дайны үед видео утас, дижитал аппарат, зөөврийн компьютерээр зэвсэглэсэн сэтгүүлчид сансрын холбоо ашиглан нүд ирмэх зуурт материалаа илгээх боломжтой ч бичиж болох болохгүй сэдвийн хүрээнд баригдаж бас л цэргийнхэнд бүтээлээ хянуулж байна.
Бие даасан, хараат бус байдлаа хадгалахыг хүссэн зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллага сурвалжлагчдаа өөрсдийн шугамаар дайны цэг рүү илгээхийг хүсэхэд Батлан хамгаалахын хэвлэлийн төлөөлөгч Викториа Кларк “Энэ бол аюулгүй газар биш. Та нар тэнд байж болохгүй” гэж хэлснийг судлаач Норман Соломон “Бидний дүрмээр явахгүй бол та нар шархдах юм уу, эсвэл үхнэ шүү гэж сэтгүүлчдийг айлгасан хэрэг” гэж дүгнэжээ. Тэнгисийн цэргийн хурандаа Рик Лонг дайн эхэлснээс хойш нэг жилийн дараа Калифорниагийн их сургуулийн симпозиум дээр “Тэр олон сэтгүүлчдийг ингэж цэргийн ангид хамааруулснаараа бид мэдээллийн орчинд ноёрхох гэж хүссэн юм. Тэдний өөрсдийнх нь тоглоомоор бид ташаа мэдээлэл юм уу, үзэл суртлыг нь цохих гэсэн юм” гэж хэлсэн байдаг. Үнэхээр ч хурандаагийн хэлснээр болж байна. Сэтгүүлчид цэргийн ангийн түүхийг бичигч мэт “Ангийн захирагчийн хэлснээр ...”, “Бидний манаж харгалзаж байгаа газар бол ...” гэх мэтээр бичиж байна.
Үүнээс гадна 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний террорист халдлагатай холбогдуулан мөн оны 10 дугаар сарын 10-нд тэр үед ерөнхийлөгч Жорж Бушийн гадаад бодлогын зөвлөх байсан хатагтай Кондолийза Райс 24 цагийн үйл ажиллагаатай сүлжээний Эй Би Си, Си Би Эс, Эн Би Си, Фокс, Си Эн Эн телевизийн удирдлагуудтай утсаар хурал хийж “Осама Бин Ладен болон түүнийг дагалдагчдаас дүрс бичлэг ирвэл засгийн газрыг дайрсан үг хэллэгийг нь цэвэрлэх” талаар ярьж тохиролцсон байна. Маргааш нь Нью Уорк Таймс сонинд “ Энэ нь анх удаа сүлжээнүүд өөрсдийнхөө мэдээллийн боломжийг хязгаарлах тухай хамтын тохиролцоогоо хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг байлаа” хэмээн бичжээ. Ньюс Корпийн магнат Рүпэрт Мөрдок Фокс телевизийг төлөөлж “Бид эх оронч үзлийнхээ дагуу үүргээ биелүүлнэ” гэж амлажээ. Дэлхийн хамгийн том мэдээллийн конглемерат Эй Оү Эль Тайм Уорнерийн эзэмшилд байдаг Си Эн Эн болохоор “Ямар нэвтрүүлэг дамжуулах вэ гэдгээ шийдэхдээ Си Эн Эн холбогдох албаны хүмүүсээс чиглэл авах болно” гэж мэдэгджээ. Ийнхүү тэд засгийн газрын тусламжтайгаар өөрсдөдөө цензур бий болгожээ. “Засгийн газар дахиад юм хэлэхэд эд татгалзаж чадахааргүй болсон” гэж хэвлэл, мэдээллийг судалдаг Поинтер хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч Жэймс Ноотон үзсэн юм. (Сан Диего Трибьюн сонин. 2001-10-19)
Дайнаас сурвалжлага хийхэд хориг саад багатай байсан үе Америкийн сэтгүүл зүйн түүхэнд бий. Дайны бүсэд сэтгүүлчдийг хамгийн чөлөөтэйгээр нэвтрүүлж байсан Вьетнамын дайны эхэн үед буюу 1963 онд тэндээс хийсэн 15-30 минутын мэдээний нэвтрүүлгүүд нь мэдээлэл сайтай, төвийг сахисан байдалтай байжээ. Эхэндээ АНУ уг дайнд оролцох бодолгүй харин Францад дэмжлэг, зөвлөгөө үзүүлэх зорилготой байсан тул тийнхүү сэтгүүлчдийг хориг саадгүй нэвтрүүлчихжээ. Харин өөрөө дайнд оролцох болсон 1965 онд Си Би Эс телевизийн Морли Сэйфэр энгийн вьетнам иргэдийг болиоч гэж гуйсаар байхад орон байшинг нь шатааж байгаа америк цэргүүдийн дүрийг Кэм Нигээс хийсэн нэвтрүүлэгтээ харуулсан юм. Үүнийг оройн хоолоо идэхээр ширээндээ суусан америкчууд нутагтаа хараад тун цочирджээ. Дайн үргэлжлэх тутам дайны гамшиг сүйрэл, үхэл зовлонгийн зургууд үргэлжилсээр байлаа. Миссурийн Их Сургуулийн социологийн тэнхимийн профессор Жон Галлихэр:
-Орой болгон бид үхлийг харж байлаа. Хоолоо ч идэж чаддаггүй байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед зураг ингээд шууд ирж байгаагүй, саатдаг байсан. Харин Вьетнамын дайн яг л дэргэд болж байгаа юм шиг. Би хэзээ ч Вьетнамд очиж байгаагүй. Гэхдээ би телевизээр их үзсэн болохоор тэнд очсон мэт сэтгэгдэл төрдөг гэж хэлжээ. (Вокс сэтгүүл. 2006 -12 -7. Дугаар 48)
Ингэж үдэш бүр дайныг зочны өрөөндөө хүлээн авч байсан үзэгчид эцсийн дүнд “Хэний төлөө юуны тулд америк хөвгүүд нь тэнд байгаа юм бэ?” гэдэг асуултыг засгийн газартаа тавьж, Си Би Эс телевизийн Уолтер Кронкитийн ”Вьетнам ялагдашгүй” гэсэн санаатай нэгдсэн билээ. Америк орон даяар өрнөж байгаа дайныг эсэргүүцэх хөдөлгөөнийг ч редакцууд хангалттай харуулав. Сэтгүүлчид энэ үеийг цензургүй дайн гэж нэрлэдэг. Сэтгүүлчдийн хөдөлгөөнийг хэн ч хорихгүй, мэдээллийн урсгалд хэн ч саад болохгүй. Үүний үр дүнд иргэний олон хөдөлгөөн өрнөж, АНУ утга учиргүй энэ дайнд бууж өгсөн билээ. Тэр үед тус улсын ерөнхийлөгч байсан Линдон Жонсон Цагаан ордныг орхисныхоо дараа өгсөн эхний ярилцлагатаа “Телевиз миний дахин сонгуульд оролцох боломжийг устгасан даа” гэж хэлсэн байдаг.

Мэдээллийн тэнцвэртэй байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Юуны өмнө дайны үед эх сурвалжийн тэнцвэртэй байдлыг хангах боломж ихэнхдээ байдаггүй. Сурвалжлагч хүн маргаантай асуудлын хоёр талд байгаа эх сурвалжаас асууж тодруулна гээд фронтын шугамыг даваад гүйж болохгүй. Галын шугамын зөвхөн нэг талд нь байрлаж, үйл явдлыг ажиглаж, боломж гарвал тэнд байгаа хүмүүстэй л ярилцана. Тиймээс өгч байгаа мэдээлэл нь дандаа л нэг талыг барьсан байдалтай харагдана.
Гэмт хэргийн сурвалжлага хийхдээ хэргийг үйлдэгч, хохирогчтой уулзаж, шүүх хуралд нь сууж, яллагч, өмгөөлөгчтэй ярилцаж уг маргаантай асуудалд холбогдсон бүх хүнээс мэдээлэл авах замаар тэнцвэртэй мэдээлэх боломж байдаг. Хэргийн газар очиж, мэргэжилтний тайлбарыг ч авах боломжтой. Улс төрийн зөрөлдөөнийг харуулахад ч эсрэг тэсрэг бодолтой улс төрчидтэй ярилцаж, дараа нь судлаачдаар дүгнэлт хийлгэх, жирийн хүмүүсийн санаа бодлыг сонсох, хэлсэн үгс, хэвлүүлсэн зүйлсийг уншиж судлах зэргээр мэдээллээ тэнцвэржүүлэх боломж олон. Гэтэл дайны үед ингэх ямар ч боломжгүй. Ялангуяа дээр өгүүлснээр нэг цэргийн ангид харьяалагдаж байгаа нөхцөлд сэтгүүлчид урагшилбал ч, ухарвал ч цэргүүдтэй хамт л явна.
Сурвалжлагч ийнхүү хязгаарлагдмал орчинд хийсэн мэдээ материалаа харин илгээх боломж нь хязггаарлагддаггүй. Ялангуяа орчин үеийн технологийн ачаар мэдээллийг харин ч маш хурдан түгээж байгаа. Харин дайны галын шугамын зөвхөн нэг талаас ирж байгаа мэдээллийг тавиад байгаа хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын нийтлэл, нэвтрүүлгийн тэнцвэр нь бүхэлдээ мөн адил алдагдаж байдаг. Дайн тулааны цагийн орчин нөхцөл, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдалтай холбоотойгоор эсрэг талынхантай ярилцах боломжгүйг мэддэг уншигч, үзэгч, сонсогчид ч дайны сурвалжлагаас тэнцвэрт байдлыг тэр болгон шаардаад байдаггүй аж. Гэхдээ л тэд сэтгүүлчдэд мэргэжлийн түвшингээ хадгалж, үзсэн харснаа үнэн зөвөөр нь, өөрсдийн үзэл бодлоо шургуулалгүй дамжуулж байх шаардлагыг тавьдаг.
Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд дайны талаар өөр үзэл бодолтой хүмүүсийг олж, санал бодлыг нь танилцуулах замаар мэдээллийнхээ тэнцвэргүй байдлаас бага зэрэг ч болов гарах алхам хийхгүй байгаа аж. Персийн булангийн дайны эхний хоёр долоо хоногт хэвлэл, мэдээллийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг ажиглаж судалдаг Эф Эй Ай Ар байгууллагаас сүлжээний телевизүүдийн нэвтрүүлэгт хийсэн судалгаагаар мэдээнд дурдагдсан 878 эх сурвалжийн 1,5 хувь нь л дайныг эсэргүүцсэн жагсаал оролцогчид байжээ. Америкийн энхийн төлөө байгууллагын удирдагч ганцхан удаа эх сурвалж болсон тохиолдол байна. Үүнээс хойш найман жилийн дараа буюу 1999 оны намар Югославыг бөмбөгдсөн эхний хоёр долоо хоногийн мэдээнд Эй Би Си, Пи Би Эс хоёр телевизийн ашигласан 291 эх сурвалжийн 8 хувь нь НАТО-гийн бөмбөгдөлтийг эсэргүүцэгч байв. Харин 45 нь цэргийнхнийг оролцуулаад АНУ-ын засгийн газарт ажиллаж байсан буюу байгаа хүмүүс, НАТО-гийн төлөөлөгчид болон цэргүүд байжээ. Эх сурвалжийн ийм тэнцвэргүй байдал ужгарсныг 2003 оны хавар Ирак руу холбоотнууд довтолсны дараах гурван долоо хоногт зургаан телевизийн оройн мэдээллийн хөтөлбөрт хийсэн судалгаа харуулав. Дуран авайн өмнө гарч ирсэн 1617 эх сурвалжийн гуравны хоёр буюу 64 хувь нь дайныг дэмжигч байв. Дайныг эсэргүүцэгчид зөвхөн 10 хувийг л эзэлж байлаа.
Дайны үед сэтгүүлчид олж авсан баримтыг тэнцвэржүүлэх нөгөө талын мэдээллийг авч чаддаггүйгээс бичлэг нь ямагт нэг тал руу хазайна. Шархадсан болон нас барсан америк цэргүүдийн тухай нэр устай нь мэдээлдэг хэрнээ Иракийнхны овог нэрийг олж мэдэх байтугай амь үрэглэгсдийнх нь нийт тоог мэдээлж чадахгүй байгаа нь дэлхийд хамгийн чөлөөт гэгддэг сэтгүүл зүйтэй Америкийн сэтгүүлчдийг тун шударга бус хүмүүс шиг харагдуулдаг байна. Цагаан ордны дэргэдэх хэвлэлийн хэсгийг удирддаг сэтгүүлч Хэлен Томас “Ханой хотын коммунист радио хоёр талын цэргийн хохирлын тоог мэдээлдэг байлаа. Тэр нь ихэнхдээ үнэн байсан. Энэ нь “Бид Иракийн хохирлыг тоолдоггүй” гээд мэдээлэл өгдөггүй Пентагоныхоноос их ялгаатай” гэж “Ардчиллын хоточ ноход уу?” гэдэг номондоо ажээ.

Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь агуулгатаа хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

Сонин, радио, телевизүүд өөрсдөө өсөж томрох тусмаа бусад салбарынхантай бизнес, санхүүгийн хэлхээ холбоо нь зузаардаг бөгөөд бизнесийн эрх ашиг нь нийтлэл нэвтрүүлгийн агуулга, хэлбэрт нөлөөлөхүйцээр сонирхлын зөрчил нь ихэсдэг ажээ. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийг эзэмшдэг байгууллага зэвсэг үйлдвэрлэдэг бол бизнес ба мэдээлэл нь тусдаа байх ёстой гэдэг сэтгүүл зүйн нэгэн гол зарчим зөрчигдөхөөс аргагүйд хүрнэ. Эн Би Эс телевизийг эзэмшигч Женерал Электрикс корпорац нь АНУ-ын Персийн бүлангийн дайнд хэрэглэсэн зэвсэг болон сэлбэгийг зохион бүтээж, үйлдвэрлэж байв. Пэтройт болон Томогавка пуужин, Стийлт болон Би-52 бөмбөгдөгч, ЭЙВЭКС онгоц, тагнуулын НАВСТАР сансрын холбоо зэргийг тэд үйлдвэрлэжээ. 1989 онд Женерал Электрикс цэргийнхний захиалгаар хоёр миллиард долларын зэвсэг хийснийг Персийн булангийн нэгдүгээр дайнд ашиглажээ. Тэр үед сэтгүүлчид болон корпорацийн зөвлөхүүд Америкийн зэвсгийн хүч чадлыг бахадсан нэвтрүүлгүүд хийж байсан нь уг чанартаа цалин олгогч байгууллагаа л магтаад байсан хэрэг байлаа. 2004 онд Пентагон тухайн санхүүгийн жилдээ гэрээ хийсэн байгууллагуудын жагсаалтыг нийтэд ил болгоход Женерал Электрикс 2,8 миллиард долларын гэрээ хийснээрээ найм дахид нь явж байсан юм.
Тэртээ 1897 онд шар сэтгүүл зүйг үндэслэгчийн нэг гэгддэг хэвлэн нийтлэгч Уиллиам Хөрст сониныхоо борлуулалтыг нэмэгдүүлэх бизнесийн ашиг сонирхлын үүднээс дуулиан шуугиан тарих мэдээ хайж зураач Фредерик Рэмингтоныг дайн болох эсэхийг мэдүүлэхээр Гавана хот руу илгээжээ. Дайн үүсэх ямар ч шинжгүйг мэдсэн зураач хүлээсээр залхаад Нью Уорк руу буцах зөвшөөрлийг эрж цахилгаан утас явуулахад эзэн Хөрстөөс нь “Наанаа үлдэнэ үү. Та зургийг нь зураад бай. Би дайныг нь үүсгээдэхье” гэсэн хариу иржээ. Ийнхүү тэд мэдээ зохиож улмаар түүхэнд Америк-Испанийн гэж нэрээ үлдээсэн дайныг эхлүүлж байсан аж.
Түүнээс гадна дайны нөхцөлд ажиллаж байгаа сэтгүүлчид нь хэдэн сар болоод л солигдох тул дахин хүн сургаж бэлтгэх, мэдээ сурвалжлага дамжуулах техник хэрэгслийг нь шинэчлэх, эрүүл мэнд амь насыг нь даатгуулах гээд олон төрлийн зардал нэмэгдээд ирэхээр дайны сурвалжлагын үнэ цэн улам өсөөд байдаг ажээ. Сүлжээний телевизүүдийн хоногийн туршид үргэлжлэх тасралтгүй ажиллагаа нь бизнесийн өрсөлдөөнийг нь улам нэмэгдүүлж, дайны талбараас олж чадахгүй мэдээллийг нөхөхийн тулд хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нэрээр мэдээний шоу хөтөлбөрүүд зохион байгуулж, студидээ засгийн газрынхан болон армийнхныг байнга урьж, аль нь хамгийн өнөдөр албан тушаалын хүн авчрах нь вэ гэдгээр өрсөлдөж байна. Үүний үр дүнд мөнхүү нэг талыг барьсан тэнцвэргүй мэдээлэл түгсээр, дээр нь албаны хүмүүсийн худал үгсийг дамжуулснаараа хэвлэл, мэдээллийнхэн өөрсдөө худалч болох хувирч байна.
Сүүлийн үеийн нэг тод жишээ бол Иракийн дайны эхэн үед арын албаны байлдагч Жэссика Линчид тохиолдсон явдал юм. Жэссика Линч бусад нөхдийн хамт олзонд байхад нь цэргийнхэн олж очиж сулласан бөгөөд энэ талаараа хэвлэл мэдээллийнхэнд ярихдаа тэднийг эр зориг, баатарлаг явдлын үлгэр жишээ болгон эцсийн сумаа дуустал тулалдаж байгаад олзлогдсон мэтээр тайлбарласан юм. Сэтгүүлчид ч тэдний амаар бичсэн. Удаан хугацаагаар эмчлүүлж байгаад гэртээ ирэхэд нь хотынхон нь гудамж дүүргэн жагсаад баатрын ёсоор угтаж байгаа зураг телевизийн дэлгэцээр хөвөрсөн. Гэтэл үнэн хэрэгтээ арын албаны хөсөг нь дэлбэрэлтэд өртсөн анхны мөчид Жэссика Линч шархдаж ухаан алдсан байжээ. Түүний олзонд байгаа газрыг нэгэн араб эр америкийн талд ирж хэлсэн аж. Өөрийнх нь байдлыг эх оронч үзэл өрнүүлэх сурталчилгааны зорилгоор ийнхүү ашигласныг нь Жэссика Линч залруулж хожим нь ном бичиж гаргасан юм.
Америкийн хөл бөмбөгийн үндэсний багийн тоглогч, нэртэй тамирчин Пэт Тилмэныг ч тулалдаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн гэж цэргийнхэн мэдээлж байлаа. “Хэдэн арван сая долларын гэрээгээ цуцлаад эх орныхоо төлөө тэр дайнд явсан ...” гээд л сэтгүүлчид бичлэг бүртээ улиглан давтсан. Аризонад болсон оршуулганд нь тус мужаас сонгогдсон сенатор Жон Маккайн очиж оролцож байгааг зурагтаар харуулаад л ... Гэтэл тэр тулалдаанд биш өөрсдийнхнийхөө галд өртсөн байсныг хожим цэргийнхэн хүлээн зөвшөөрсөн билээ.
АНУ Ирак руу довтлох шалтаг хайж байсан тэр үед мэдээллийн гол байгууллагууд худал үгийг баримт болгон давтаад байсан юм.

Си Би Эс-ийн 2002 оны 11 дүгээр сарын 9-ний оройн мэдээ:
“АНУ зэвсэглэлийг устгах олон улсын гэрээг дайны гэрээ болгох шийдвэр гаргах гэж байгаа үед 1998 онд Саддамын хөөж гаргасан НҮБ-ын зэвсгийн шинжээчид Иракт буцаж очихоор бэлтгэж байна.”

Вашингтон Таймсын 2002 оны 11 дүгээр сарын 14-ний дугаар:
"Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг хөөж гаргаж байсан”

Вашингтон Постын 2002 оны 17-ны дугаарт Боб Вүүдворт:
“Хэлсэн үгс нь дөрвөн жилийн өмнө Хуссейнд хөөгдөж гарснаасаа хойш зэвсгийн шинжээч илгээхийг хичээгээгүй гэж НҮБ-ийг шүүмжилжээ.”

Дээрх гурван хэсэг мэдээллийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь (доогуур нь зурсан) 2002 оны наймдугаар сарын 8-нд Юү Эс Эй Түдэй сонинд Жон Даймондын “Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг тагнуул хэмээн буруутган хөөж гаргасан” гэсэн ташаа мэдээллээс эх үүсвэрээ авчээ. Тус сонины залруулахаас татгалзсан энэ буруу мэдээллийг бусад байгууллагууд тэр чигээр нь хэрэглэсний жишээ дээрх гурав юм. Батлан хамгаалахын сайд Дональд Рамсфильд 2002 оны есдүгээр сарын 3-нд хийсэн хэвлэлийн бага хурал дээр “Ирак цэргийн шинжээчдийг хөөж гаргасныг бид бүгдээрээ л мэднэ шүү дээ” гэжээ. Үнэн хэрэгтээ Ирак шинжээчдийг хөөж гаргаагүй ажээ. Харин шинжээчдийг Америкийн талд тагнуул хийж байна гэж буруутгаж байжээ. Шинжээчдийн удирдагч Ричард Балер өөрөө шийдвэр гаргаж 1998 оны 12 дугаар сард багаа авч Иракаас гарч явжээ.
Сэтгүүлчид яагаад мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг вэ?
Дайны нөхцөлд сэтгүүлчдийн амь нас хутганы ирэн дээр байх тул ажил үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй үе олон гардаг. Энгийн цагт мэдээлэл хайж, сурвалжлах ажлаа хийгээгүй сэтгүүлчийг үндсэн үүргээ умартсан гэж үзээд ажлаас нь дор нь халж орхидог бол дайны сурвалжлагч нарт редакциуд огт өөр ханддаг. Юуны өмнө дайны сурвалжлаганд сэтгүүлчдийг албадлагагүй, сайн дурын үндсэн дээр явуулна. Нью Уорк Таймс сонин журмандаа “Дайны бүс нутагт үүрэг даалгавар гүйцэтгэх нь сайн дурын үндсэн дээр байх ёстой” гэж тусгасан байдаг. Английн Дэйли Телеграф сонины гадаад мэдээний редактор Алан хэлэхдээ “Сайн дураараа явах хүн олдож л байна. Гэхдээ л улам цөөрч хэцүү болж байна” гэсэн байна. Түүнчлэн Үндэсний олон нийтийн радиогийн гадаад мэдээний редактор Лорен Жэнкинс “Бидний хандлага тун энгийн. Таны амины үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Бид сурвалжлагчаа үхүүлснээс мэдээгүй сууж байсан нь дээр гэж үздэг” гэлээ.
Сэтгүүлчдийг хамгаалах хорооноос мэдээлснээр 2005 оны дунд үе гэхэд Иракт болж байгаа дайнд 45 сэтгүүлч амь үрэгдсэн байв. 1992-2001 оны хоорондох 10 жилд мэдээ бэлтгэхээр гадаад орон тийш илгээгдсэн 399 сэтгүүлч амиа алджээ. Орчин үеийн дайны шинж чанар өөрчлөгдөх тусам сэтгүүлчдийн амь насанд улам аюултай болж байна. Фронтын шугам нь тодорхой уламжлалт дайны үед бас ч арай гайгүй байжээ. Вьетнамд “Хэвлэлийнхэн” (Bao, chi) гээд хашгирахад зам тавьж өгөөд, дурын нисдэг тэргэнд үсэрч суугаад хэвлэлийн төвдөө хүргүүлдэг байсан талаар тухайн үед ажиллаж байсан америк сурвалжлагч нар дурсдаг. Гэтэл фронтын шугамгүй, олон үндэстэн ястан, олон шашны бүлэглэлүүд оролцсон, хот суурин газар болж байгаа орчин үеийн дайнд амиа хэрхэн авч гарах вэ гэдэг асуудал сэтгүүлчдийн хувьд хамгийн төвөгтэй болоод байгаа юм.
Урьд өмнөх дайн түүхэнд тагнуулууд сэтгүүлчийн дүрээр явж мэдээлэл цуглуулах бюу эсвэл сэтгүүлчдийг тагнуулын ажилд урхидаж оруулдаг байсан тул жинхэнэ сурвалжлах ажил хийж байгаа сэтгүүлчдийг одоо ч тагнуул гэж хардаж сэрдэх нь тэдний амь насанд аюул учруулсаар байдаг аж. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Токиод ажиллаж байсан Английн Ройтерс агентлагийн сурвалжлагч Жимми Коксыг Японы тал тагнуул хэмээн баривчлан 55 цаг байцаасны дараа тэр1940 оны долдугаар сарын 29-нд цагдаагийн газрын гуравдугаар давхрын цонхноос унаж үхсэн байна. Цогцос нь хананаас жаахан зайдуу ч гэмтлийн шинж тэмдэг нь 40 фүүтийн өндрөөс унасныг баталжээ. Түүнтэй адил нөхцөлд байсан америк сэтгүүлч Коксыг олон цагийн тасралгүй байцаалтын ажиллагаанаас болоод орчны мэдрэмжээ алдаж нэг давхрын цонх гэж бодоод зугтах гэж оролдсон байж магад гэсэн таамаглал дэвшүүлдэг. Японы нууц албаныхан түүнийг Токио дахь Английн ЭСЯ-нд мэдээлэл өгдөг гэж итгэж байсан ч амь насыг нь хөнөөх зорилгогүй байсныг дайны дараа ил болсон бичгийн баримт харуулдаг. Түүний тагнуул байсан эсэхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Харин Кокс эхнэртээ зурвас үлдээж Ройтерс, даатгал болон банкны хүмүүстэй уулзаарай гэсэн байдаг аж. Ройтерс тус агентлагийн бусад сурвалжлагч нартай Кокс албан ёсны холбоогүй байсан тухай хэвлэлийн мэдэгдэл гаргахдаа сурвалжлагчдынхаа цалин пүнлүүг ЭСЯ-аар дамжуулж олгодог талаараа огт дурдалгүй орхисон байна. Японы мэдээллийн Мацука ов Домей агентлаг Лондон дахь элчин сайдаараа дамжуулж Коксын бэлбэсэн гэргийд эмгэнэл илэрхийлэн 100 мянган иен буюу 5800 паунд өгчээ.
Вьетнамын дайны үед хоёр тал тус тусынхаа байдалтай танилцуулахаар сэтгүүлчдийг харилцан солилцоход Нью Уорк Таймс сонины Харрисон Салисбөри Хойд Вьетнамд очиж үзээд “АНУ хоёр хотыг ээлжлэн довтолсоор байгаа ч хангамжийн зам нь бага зэрэг л гэмтжээ” гэсэн гарчигтай материал бичиж сониныхоо 1966 оны 12 дугаар сарын 27-ны дугаарт хэвлүүлж байжээ. Түүнийг нэгдсэн улсдаа буцаж ирсэн хойно нь коммунистуудад тагнуулаар элссэн эсэхийг нь шалгаж байсан аж. Түүнчлэн Харрисон Салисбөри дайы талбарыг нүдээр үзсэн гэрчийн хувьд 1967 онд Конгрессийн хуралдаан дээр мэдүүлэг өгчээ.
Энэ оны наймдугаар сард Нэйшнл Жиографик сэтгүүлийн захиалгаар Сахэлийн түүх, соёлыг сурвалжлахаар явж байсан Чикаго Трибьюн сонины сурвалжлагч Пол Салопекийг Суданы албаны хүмүүс баривчилсан нь шинэвтэр жишээний нэг болж байна. Пулитцерийн хоёр удаагийн шагналтай, 44 настай тэр эрийг Чад гаралтай жолооч, орчуулагчийнх нь хамт тагнуул хийсэн, албан баримт бичиг сурвалжлагандаа ашигласан, худлаа мэдээлэл дамжуулсан, Судан руу визгүй орсон гэсэн эрүүгийн хэрэгт буруутгасан байна. Чикаго Трибьюн, Нэйшнл Жиографик-ийн редакц удаа дараа мэдэгдэл хүсэлт гаргаж, гэргий болон үзэг нэгт нөхөд нь Суданы засгийн газарт хүсэлт тавьснаар Пол Салопекийг тун удалгүй сулласан билээ.
-Өнөөдрийн дайны сурвалжлахуй нь болж байгаа үйл явдлын талаар олж мэдэж авснаа та сонгож юу нь аюулгүй вэ, алийг нь сурвалжлагатаа оруулах вэ гэж өөрөө тунгааж шийдэх асуудал биш болоод байна. Цэргийнхэн сэтгүүлчдийн үйл ажиллагааг үлэмж хязгаарласнаараа мэдлэгийг нь бас боогдуулж байна. Егөөтэй нь, бид бага юм мэдэх хэрнээ илүү их сумны бай болж байна гэж Сэтгүүл зүй дэх Онц байдлыг хангахын төлөө Төсөл байгууллагын захирал Том Розенстил хэлж байна.
Үүнийг батлах мэдээлэл ч өнөөдрийн сонины шинэхэн дугаарт гараад иржээ. Иракт ажиллаж байгаа америк сэтгүүлчид аюулгүй байдлынхаа талаар илүү их санаа зовдог болсныг Петер Жонсон. (Юү Эс Эй Түдэй сонин. 2006-12-18) мэдээлсэн байна. Си Би Эс-ийн Элизабет Палмер “хулгайлагдах, довтлуулах аюулаас сэргийлж нэг газраа 15 минутаас илүү зогсдоггүй” гэсэн бол Фокс Ньюс-ийн Дэвид Макдагал “цэргийн машинд суухаа ер больсон” гэсэн байна. Саддам Хуссейний үеэс тэнд байгаа Эн Би Си-гийн Жэйн Арраф “Америк цэргүүд, Канзасаас ирсэн эрчүүд, иракчуудыг ямар баатарлаг хөдөлмөрлөж байгааг та харж байсан ч тэдэн тийш очиж сурвалжилж чадахгүй, аюул багатай газрыг зүглэхээс өөр аргагүй болдог” гэжээ. Телевизийн хэд хэдэн сурвалжлагч зам дээр тавьсан бөмбөгөнд өртөж зарим нь амиа алдсанаас хойш тэд бүр болгоомжлох болжээ. Тэгээд яагаад ийш буцаж ирээд байгаа тухай нь Петер Жонсон асуухад тэр сэтгүүлчид “Энэ чинь манай гариг дээр болж байгаа хамгийн том үйл явдал шүү дээ” хэмээн хариулсан байна.

А.Оюунгэрэл
АНУ-ын Миссури муж

Зохиогчийн тайлбар
1999 оны зун Хэвлэлийн Хүрээлэнгийн дээд курсийн төгсөгчид, багш нарын нэг уулзалтан дээр хоёр дахь жилийн төгсөгч Л.Итгэлтөгс дайны сурвалжлага хийхдээ барууны сэтгүүлчид яагаад нэг талаас нь сурвалжлаад байгаа тухай асуухад Лия Коленберг багш “Дайны сурвалжлага хэцүү л дээ. Орчин нь өөр” гэсэн товчхон хариулт өгч байсан юм. Тэр үед Балканы хойг дээр дайн болж, НАТО-гийн онгоц Сербийг бөмбөгдөж байлаа. Түүнээс хойш би ч бас оюутныхаа асуултын хариуг олж өгье гэж дотроо бодсоор явсан билээ. Дээр бичсэн зүйлийг Итгэлтөгсдөө асуултын хариулт болгон барьж байна. Бүрэн дүүрэн хариулт болоогүй нь мэдээж. Дэндүү том сэдэв болохоор уншиж судалж барагдахгүй юм билээ. Өөрөө гүйцээнэ биз дээ. Багш нь ёслов.

Ашигласан ном
Donald Read. The Power of New. The History of Reuters. Oxford University Press.1992
Helen Thomas. Watchdogs of Democracy? Scribner. 2006
Herbert N. Foerstel. Killing the Messenger. Praeger Publishers. 2006
Norman Solomon. War Made Easy. John Wiley & Sons. 2005
Norman Solomon & Reese Erlich. Target Iraq. Context Books.2003
Reporting Vietnam. Part one: American journalism 1959-1969. Library of America. 1998
Tom Fenton. Bad news.Regan books. 2005

• Дайны бүс нутагт ажиллах сэтгүүлчдэд өгөх зөвлөмж

Явахын өмнө

• Маш их дарамт шахалттай орчинд ажиллах туршлагыг олж ав
• Тэгвэл орчин нөхцөлөө ойлгож тааварлах зөн совингоо хөгжүүлж, тухай бүрт нь тохируулан зөв шийдвэр гаргаж сурна.
• Мөргөлдөөний бүсийг зүглэхээ түр азна
• Өөрөөр хэлбэл хамгийн аюултай үед нь анхны хүн болж бүү оч. Ялангуяа байлдаан болох газар бол эхний довтолгоо өнгөрсний дараа оч.
• Сургалтанд хамрагд
• Дайны бүсэд сэтгүүлчид зэвсэггүй явах учраас өөрийгөө хамгаалах аюулгүй байдлын сургалтад суух хэрэгтэй.
• Сансрын холбооны утас болон бусад техник хэрэгслээ найдвартай байлга
• Элдэв хяналтгүйгээр материалаа хурдан явуулахад эдгээр хэрэгсэл тань тусална.
• Даатгалд хамрагд
• Даатгал үнэтэй ч хамгийн чухал зүйл.

Очсон хойноо

• Маш болгоомжтой бай. Мэдрэмжээ ашигла.
• Буцаж ирэх тань таны гол зорилго. Таны үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Тиймээс зөв шийдвэр гарга.
• Туслагчдаа сайтар таньж мэд
• Гадаад оронд сэтгүүлчид орчуулагч, жолооч зэрэг бусад туслагч нартаа найддаг. Тэд нар нь эх сурвалжтай холбож, ярилцлагын цагийг болзож, ахуй соёлын талаар ойлгуулж өгдөг. Туслагч нарыг олж авахдаа бусад сэтгүүлчдээс зөвлөгөө авч, өөрөө тэдний талаар бичих гэж буй мэт сайтар судал.
• Үйл явдлын цэгт хүрч бай
• Сэтгүүлчдийн гол зорилго бол үйл явдлын газарт бүхнээс түрүүнд очиж зөв байрлал олж авах байдаг. Очих нь төвөгтэй байсан ч оролдоод үзэх хэрэгтэй.
• Аялахдаа хэсэг бүлгээрээ явж бай
• Дайны үеийн сурвалжлагч нар бие биенээ хамгаалах үүднээс хамт явцгаадаг.
• Баримтаа шалгахын тулд бусад сурвалжлагчидтай баг болж ажилла
  Үйл явдлын газраас та нэг талын мэдээлэл олж авсан байгаа. Биеэрээ хүрч нөгөө талын баримтыг шалгах аргагүй тул нөгөө талд ажилласан сэтгүүлчидтэй ярилцаж, бас бүсийн товчоог удирддаг эрхлэгч нартайгаа зөвлө.
• Засгийн газрын бус байгууллагуудтай ажилла
• Олон улсын байгууллагууд, төвийг сахисан ажиглагчид нь сурвалжлагч редакторуудын хувьд мэдээллийн үнэлж баршгүй эх үүсвэр болдог.