Агуулгын судалгааны жишээ

Агуулгын судалгааны нэг хэлбэрийг харуулсан жишээ болгож 2000 онд хийсэн энэхүү бичил судалгааг толилуулж байна. Монгол хэл рүү буулгаж амжаагүйдээ хүлцэл өчье. Түүнчлэн ашигласан эх сурвалж болон зохиогчийг ангилж харуулсан хоёр хүснэгтийг хавсаргасангүй ээ.
А.Оюунгэрэл

How different news organizations covered the Kursk submarine disaster


Introduction

The giant Russian nuclear submarine Kursk sunk on Saturday, August 12 in the Barents Sea during its training exercise. All, 118 crewmembers died aboard. Russian officials described the disaster as “the worst” and a “catastrophe that developed at lightning speed.” News organizations around the world picked up this subject immediately after officials announced that something had happened to the Kursk. The way Russian officials handled news distribution to the public influenced process of news gathering and dissemination in the media.

For the Moscow Times*, a daily newspaper published in Moscow, it was big national news with some international perspective. For CNN, an American cable TV network, it was sensational international news. Both organizations developed a special news report section on their online versions to systematically cover the Kursk disaster.

The Moscow Times titled its special reports on this subject “The Kursk Tragedy” and one could get to them from the link on the front page. CNN named its in-depth specials “Death of the Kursk” and the link to them was on CNN.com/Europe**.

The purpose of this paper is to compare news coverage related to the Kursk on online versions of the Moscow Times and CNN. During the period between August 14 and November 8, The Moscow Times.com published 32 news pieces, while CNN.com posted 51 stories. This tragic event was developed as political, business and human story for both organizations.

What we know about the Kursk? Let’s check it by answering 5W-s and H questions.

When did it happen?

Both media outlets found out about the incident two days later it occurred because Russian officials belatedly released information. They initially reported that the Kursk lost contact on Sunday, August 13, and withheld information until Monday, August 14. That is why The Moscow Times and CNN put their first stories on this event on August 14 like all other news organizations in the world. Much news is dedicated just to clarify or confirm the date when the Kursk sunk. To confirm that both news organizations used third party information: The Norwegian Seismic Monitoring Center recorded two explosions occurring one after the other on Saturday, August 12. One explosion happened just before 11:30 a.m., followed by a more powerful blast two minutes, 15 seconds later. Russian officials have neither confirmed nor denied this timing.

Some days later, CNN.com got information from the New York Times, which quoted, unnamed senior intelligence officials and senior Navy officers. “Sonar tapes and other recordings captured sounds of two explosions believed to have sunk the Kursk, on August 12, killing all 118 people on board, contain the strongest evidence of the U.S. theory of a torpedo explosion”, confirmed these sources. Acoustical tapes were made by the American submarine USS Memphis which was one of two submarines spying on the major training exercise by Russian submarines in the Barents Sea. Sonar tapes from the Memphis were analyzed at the National Intelligence Center near Washington.

Another finding, this one a bit more personal, shed light on the last moments in the Kursk. A note was found in the pocket of Lt. Dmitry Kolesnikov, whose body was one of the first to be recovered from the Kursk. The Moscow Times wrote about it clearly while the Russia’s Navy commander, Admiral Vladimir Kuroyedov quoted the note as saying:

The time is 13:50. All the crew from sixth, seventh and eight compartments went over to the ninth. There are 23 people here. We made decision as a result of an accident. None of us can get to the surface. (By Sarah Karush, Note tells of 23 Sailors who lived, October 27, 2000)

The chief of staff of the Northern Fleet, Vice Admiral Mikhail Motsak said the note was written between 1:34 p.m. and 3:15 p.m. the day the submarine sank. He also said the 23 crew members moved into ninth compartment at 12:28 p.m.
As the above facts indicate three sides - Norwegian, American and Russian - matched in their determination of timing, and thus we can be relatively certain when the Kursk sunk.

Where did it happen?

Of course, almost everyone knows the answer to that – it sank in the Barents Sea. And yes, that is true. But CNN’s story on August 14 with a title “Russian submarine rescue bid under way”, tells us the exact location where the Kursk now lies at the bottom of the sea: “The submarine was listing some 60 degrees to the port side and was 85 miles from the naval base of Severomorsk.” Such detailed information is not found in the Moscow Times coverage. According to CNN, the reporter got this information from Russian news reports.
However, both CNN and The Moscow Times agreed that the warship is 110 meters below the sea surface.

What happened? Who did it?

The Kursk sank and many people died. Those facts are for certain. But some aspects of the disaster remain unknown. From the coverage on both websites, people learned that there were two explosions. However, still, to this day nobody knows what caused them.
The Moscow Times and CNN both have been following the event as it has developed, and their news coverage pretty much explains what happened after the disaster occurred. Russians attempted four times for the first week to rescue their sailors from the sunken sub, but they could not because of lacked equipment and trained divers. Then Norwegians came to rescue 10 days later. Unfortunately, the divers found no one alive and concluded all 118 sailors died. In addition, they found the front and hull of the Kursk seriously damaged and the sub fully flooded.
In October, the Norwegian and British came to recover corpses of sailors. The Norwegian helped to train Russian divers abroad. So, twelve divers worked together and recovered 12 bodies of Russian sailors of the Kursk. Poor weather and low-visibility prohibited them from working further. This news was covered by The Moscow Times and CNN, equally, and in a timely manner.
What will happen next? The Russian Government is planning to raise the Kursk next summer. Until then, the Russian navy will monitor the place where the Kursk sank.

Why did it happen?

Because nobody knows exactly what happened, no news organization can explain the reason why it happened. Russian officials suggested three main theories: a collision with a foreign submarine, World War II mine and torpedo malfunction. But they could not prove anything. Their assumptions and explanations were followed in most stories by the Moscow Times and CNN as well.
A lot of questions related to this event are still waiting answers. For instance, was it a collision with other object, such as a foreign submarine like Russian top naval officials are suggesting? Was it a malfunction torpedo, as some military experts from different countries say? (According to CNN Pentagon officials support this view). Did a cruiser named “Peter the Great” hit the Kursk like Berliner Zeitung, a German daily reported? Was it just flooding? Was it caused by a World War II mine?

How did it happen?

This question will be clear only after the “Why” questions answered. No single story from both organizations explained it, but they reported some views of sources that support one other theory of what happened.
Russia’s Navy commander, Admiral Vladimir Kuroyedov was one who was in hurry to announce that the Kursk collided with a foreign submarine, probably American or British. He said at one of the press briefings that he is 80 percent sure that collision happened. But he did not explain how the collision could happen. American and British officials denied this version just after his first statement. Two lawmakers from Duma, Alexei Mitrofanov and Nikolai Bezborodov suspected the USS Memphis was to blame. Mitrofanov said Moscow should appeal to President Bill Clinton and the U.S. Congress to allow an “external examination” of the Memphis. But Duma did not support them. So Russian officials cannot explain how the Kursk sank. However it is clear that most of crewmembers immediately died from the explosions and some of them survived two explosions, but they run of oxygen and died from poisoning by carbonic monoxide.

U.S. officials believe a rocket-propelled torpedo being loaded or launched as part of an exercise misfired, its engine or its fuel exploding. After two minutes and 15 seconds, a powerful explosion of the torpedo’s warhead tore a gaping hole in the submarine’s bow, killing most if not all of the crew instantly. This theory firstly was published in the New York Times and CNN duplicated it on August 29. Then CNN gave one more explanation to this theory on September 8. It says:
Pentagon officials said the United States does not know the cause of the blast, but speculation has centered on a problem with a new type of torpedo powered by liquid fuel.
The theory is the torpedoes’ liquid fuel system could explode in the torpedo tube, causing a chain reaction.

The Russian Red Star military newspaper reported the day after the accident that the Kursk had been carrying the liquid-fuel propelled torpedoes. It reported the Kursk captain had complained the new torpedoes were more dangerous than compressed air ones they replaced. (Jill Dougherty & Jamie Mclntyre. “Unstable weapon may set off explosion”)

Because of many unclear situations in this issue there are a lot of rumors, assumptions and speculations around this event are going on. One of them is a report of a German daily newspaper Berliner Zeitung. The Moscow Times and CNN both came to interpret this coverage.
As The Moscow Times reported on September 9:

The respected Berliner Zeitung daily said a cruise missile fired from the Peter the Great cruiser inadvertently homed in on the Kursk on Aug. 12. Peter the Great was the first ship to arrive at the site of the distressed submarine.
The newspaper cited an Aug. 31 report by the Federal Security Service to President Vladimir Putin as saying that a “Granit-type” cruise missile was launched from the ship and flew 20 kilometers before diving into the icy waters above the Kursk.
The missile had a new warhead designed to seek and destroy underwater targets, according to the report. The newspaper said the study was prepared under the supervision of FSB chief Nikolai Patrushev (By Simon Saradzhyan, “Report: Kursk Sunk by Warship Missile”)

Deputy Prime Minister Ilya Klebanov and Defense Minister Igor Sergeyev denied the allegations in the report. A Federal Security Service spokesman also called the German report “groundless.” According to experts, the Granit cruise missile is built to attack surface ships-not submarines. That is their main argument.
CNN’s story titled “Russia, U.S. agree ‘friendly fire’ did not sink Kursk,” said U.S. officials also skeptical of the German newspaper report.

Topics in news coverage

Topics vary from story to story. However, first of all the topic of rescue of sailors, then recovery of bodies became big topics for both media. In any disaster-oriented story, human issue is important. That is why there is no surprise that those topics were covered widely. It was difficult to know clearly whether Russian officials knew from the very beginning what happened to the Kursk and they deliberately misinformed media people or they truly did not know like others. However, both organizations tried to inform all steps in rescue and recovering operations.
The Moscow Times reported rescue operation until August 25; CNN reported until August 22. Actual rescue operation stopped on August 21. This difference in reporting can be explained by the type of the media. Since The Moscow Times is a newspaper, it focuses on deeper reporting (That is why its most stories are longer than CNN’s) and it came to the topic again to explain in depth how recovery operation had done. In contrast, CNN alerted as a wire service to give story timely in accordance with events. Nick Wrenn, editor of CNN.com/Europe wrote, “We updated our stories often minute by minute when the details were coming through. The deadline on the Internet is always now.”

Recovery was very emotional subject that people followed holding the breath. Quite many stories are dedicated by two organizations to this topic. CNN had more news quantitatively because it updated its news coverage frequently putting two and more stories a day when it gets even one detail to add to the already published story. There were 10 stories in The Moscow Times and 22 on CNN.com related to recovery operation. Sometimes, CNN gave a package of three or more news stories with various angles. For example, in the edition on August 24, there are four stories in one package:
· Radiation levels “normal” around the Kursk
· Russian officers “hampered rescue bid”
· Criminal inquiry launched
· Memorial services on land and sea

Each of those stories has a different aspect to the Kursk tragedy.

Besides above-mentioned main subjects (rescue and recovery) the following topics were covered by both organizations:
· Theories for reason
· Misinformation by Russian officials
· Vladimir Putin’s image
· Environmental fear
· Mourning of sailors

The Moscow Times did not cover what CNN informed:
· Sedated Kursk mother
· Criticism of Russian officials by Norwegians
· Russian Human right would sue Putin
· Memphis was analyzed
· Gorbachev and Chernobyl

CNN did not cover what The Moscow Times informed:
· How the compensation to the relatives was distributed
· Fund raising organizations on behalf of the Kursk sailors

Contrasts/Comparison in news coverage

War in Chechnya- Kursk disaster (CNN and MT)
Two media organizations came to compare the Kursk tragedy to the war in Chechnya because both disasters have some similarities and differences.
Similarities:
Both disasters took lives of many people: the Kursk 118 sailors and war in Chechnya some 2,700 soldiers.
Government control dominates in both cases because those are military and national security related issues.
Differences:
The Kursk disaster got huge media attention and Chechnya has stayed mostly out of the media spotlight, partly because of public indifference. The war in Chechnya has strong popular support among Russians: They see it as necessary response to the lawlessness and violence that spilled out of the southern republic after it gained de facto independence in 1996. Russian forces returned to occupy Chechnya last autumn.

Compensation to the family of the Kursk crewmembers is 725, 000 rubles in addition to the standard package and payment to the family of soldiers is 6,000 rubles without any extra aid. This comes from different policy of the Russian Government to sailors or pilots from servicemen. A standard one-time payment to the family of a sailor or pilot is 120 times more than the payment to the servicemen’s family. Each family member receives an individual insurance payment of 25 times the servicemen’s salary. A separate payment is made to cover funeral costs.
The Russian public in general accused the discrimination policy against those who lost children in Chechnya or in army. Therefore it got the Moscow Times’ attention. In order to cover this topic, the newspaper quoted ordinary sources.

Tatyana Kruglova, whose son Anton was killed in Chechnya last year, said she found the difference between the payments to the Kursk families and the money she received hard to stomach. “When we heard what they were going to receive, we felt a little hurt,” she said. (Kevin O’Flynn. “Kursk Aid Attacked as Unfair”. September 2, 2000)

CNN.com used the AP story to show feeling of soldiers in Chechnya. Here is also use of ordinary sources.

Everyone is grieving for the sailors. As for us, no one gives a damn,” said Kolpakov, a 19-year old sergeant, his weather-beaten face twisted by emotion. “Two weeks ago, our company lost 14 men and who mourned for them? A colonel shouted at us and said it was our own fault. (By AP. “Russian soldiers say public forgot Chechnya”. September 1, 2000. 4:27 a.m.)

The Kursk and the Komsomolets submarine
This comparison is done by only CNN. In one of its very first stories, CNN wrote as a background that the Russian navy suffered another nuclear submarine disaster in Barents Sea in 1989. By that time, the crew of the Komsomolets abandoned that vessel after a series of electrical fires broke out. A total 42 Russian sailors died in that incident. CNN might have very good archive to use for reporting and remind important events in the past.
Putin/Kursk-Gorbachev/Chernobyl
This comparison is in CNN’s coverage. Even though the image of the Russian President Vladimir Putin was one of the hot issues in the coverage of the Kursk tragedy, the Moscow Times never mentioned about Chernobyl disaster. By contrast, CNN reminded about Gorbachev and Chernobyl twice when it reported about Putin’s image.

CNN.com writer Douglas Herbert wrote from London:

Former Soviet President Mikhail Gorbachev waited 18 days in 1886 to issue his ringing verdict about the lessons of the Chernobyl nuclear disaster, the world’s worst nuclear accident and an event many experts, in hindsight, believe, believe hastened the Communist collapse.
Similarly, President Vladimir Putin, the second freely elected president of an independent Russia, remained silent for five days this week before addressing the fate of the 118-man crew stranded in a crippled submarine at the bottom of the Barents Sea. (August 18, 2000. 14:32 GMT)

In another story putting on the CNN.com, AP quoted personally Gorbachev when he came to New York.

Mikhail Gorbachev, the former Soviet president attacked for his delay in commenting on the Chernobyl disaster 14 years ago, has criticized Vladimir Putin for his handling of the Kursk submarine tragedy. He said the Russian president’s errors were “mistakes of style” and that Putin’s initial response, which came four days after the Kursk tragedy, was “inadequate. (August 18, 2000. 14:32 GMT)

It is ironical. Using Gorbachev as a source is important, but when he started to criticize Putin for delaying information is irony.

Sources

The navy’s Soviet style of reluctance to provide information influenced very much news coverage specially using sources. Their way of handling information has kept regular bias in stories of both organizations toward official sources. In this sense, reporting of the Kursk tragedy reminds reporting during wartime, where it is difficult to use both or many sides of sources.
The Table 1 (page 14) shows that media organizations used mostly Russian officials as sources. It is because of the main object involved into this story was a Russian submarine that was taking modern weapons about which other countries did not know. This relation to the military secrecy made reporters dependable on Russian official sources that were extremely reluctant to give information. CNN’s Nick Wrenn confessed that their weakness in reporting of this event was limited access to Russian sources. As he wrote “Details in the early days were often slow to emerge. Later the Russian authorities were more forthcoming in briefing the world’s media.”

Another important source for reporters was the media itself. Reporters of various news organizations gathered information at the same press conferences from the same sources. If reporters did not attend the briefings, they got wire services to get background material like facts, figures and quotes. The Moscow Times’ reporter Kevin O’Flynn wrote that access to sources of information was through wires, ringing up press office of Navy and people in Vidaevo. Using AP stories made news coverage of totally different news organizations: The Moscow times and CNN, in many cases similar. Hence, most of news stories are “borrowed news” in either media. Especially, in October and November, when the interest to this event is declined, CNN started to rely mostly on AP and the Moscow Times on Reuters. (See Table 2 on the page 14)
Because it was military issue, reporters used many unnamed sources. Mostly Pentagon officials and one foreign expert were in anonymity in stories by CNN. Some military people, many experts and one ordinary person were unidentified sources in stories by The Moscow Times.

Conclusion

The Kursk submarine disaster was one of the biggest events of the year that got international resonance. Dependence on Russian official sources made reports of various organizations similar. However, different news organizations tried to cover the event from their own perspective.
From the Moscow Times and CNN’s coverage on this issue, I got an impression that tradition of Cold war coverage is still there. People’s minds have not changed much because Russian officials were seeking the reason from outside, not from inside. Americans also were too much critical to Russians like it was during the Cold War period. Media organizations were silent in early stage of development of the story. Just after official announcement that all crewmembers died, spin-doctors went to work. Journalists as products of own society experienced this old tradition once again in their work.

P.S. * - The Moscow Times is a newspaper published by the Independent Press, the foreign investment company in Russia. It launched in 1992 and went on online in 1997. Stories in the paper version and on online do not differ between each other. Readership of The Moscow Times is the foreign community and Russian business people. The newspaper has an international staff that practices western standard of journalism. Therefore, the paper is an objective, reliable source for English-language news on business, politics and culture. To read stories on the Kursk disaster visit http://www.themoscowtimes.com and click on the title on the right The Kursk Tragedy.

** - CNN.com/Europe is one of the 14 web sites of CNN. It is based in London. This edition of CNN gives global news but with a European perspective. Team of 25 people: writers, copy editors and multimedia people work for this site. Text style is different to TV bulletins in that the hardest news angle comes right at the top. They also write in British English, not American English. Stories on the Kursk disasters posted on online did not aired on TV. In terms of covering this subject, the main contact person was Jill Dougherty, the bureau chief of CNN in Moscow. To read stories on the Kursk tragedy visit http://www.europe.cnn.com/SPECIALS/2000/submarine or do search writing just two words “Kursk submarine”.


Oyungerel Avirmed
December 15, 2000

Сэтгүүл зүйн шинэ үзэгдэл

Сэтгүүлч, судлаачдын анхааралд
АНУ-д ерөнхийлөгчийн сонгууль болж байгаа үетэй давхцаад сэтгүүл зүйд нэг шинэ зүйл орж ирлээ. Үүнийг дараах вэбсайтаас сонирхож хараарай.

CNN hologram
http://news.yahoo.com/s/ynews/20081104/pl_ynews/ynews_pl132

Си Эн Эн телевиз 2008 оны 11 дүгээр сарын 4-нд Чикаго хотод ажиллаж байсан сурвалжлагчаа холограммын аргаар Атланта дахь студидээ авчирч ярилцлага хийж байгааг дээрх вэбсайтаас харах болно. Энэ үзэгдэл сэтгүүл зүйн асуудлаар нэлээд маргаан өрнүүлнэ байх гэж бодож байна.
А.Оюунгэрэл

Сэтгүүлч ба сурвалжлагч

Сэтгүүлч ба сурвалжлагч гэсэн нэр томъёоны тухай
Энэ бодлоо нэлээд эрт бичих гэж бодож байсан юм. Манайхан сэтгүүлч ба сурвалжлагч гэсэн хоёр үгийг зарим үед зохих утгаар нь хэрэглэхгүй байгаа нь нэлээд ажиглагдсан юм. Сэтгүүлч гэдэг бол эзэмшсэн мэргэжилтэй холбогдсон, сурвалжлагч гэдэг бол эрхэлж буй ажил, албан тушаалыг илэрхийлсэн нэр томъёо билээ. Аль нэг сургуульд буюу хэвлэл мэдээллийн байгууллагад суралцангаа буюу ажиллангаа мэдээлэл олж цуглуулах, цуглуулсан мэдээллээ тодорхой хэлбэрт оруулж эвлүүлэн бичих, тийнхүү бичсэнээ засварлаж өөрөө хянан тохиолдуулах чадварыг эзэмшсэн хүн сэтгүүлч гэсэн мэргэжлийг эзэмшдэг. Харин ямар нэг хэвлэл мэдээллийн байгууллагад ажиллаж мэдээлэл олох, бичих, засварлах үүрэг хүлээх юм бол сурвалжлагч гэсэн албан тушаал дээр очиж байгаа билээ. Тиймээс ч Монгол ТВ-ийн сурвалжлагч Д.Дорж, "Өглөөний мэдээ" сонины сурвалжлагч Д.Дулмаа гэх ёстой. Гэтэл зарим үед тэр ТВ-ийн буюу тэр сонины сэтгүүлч тэр гэж бичээд байгаа нь харагддаг. Сэтгүүлч мэргэжлийг эзэмшсэн хүмүүст л тухайн мэдээллийн хэрэгсэл сурвалжлагчийн ажлыг даатгасан нь мэдээж шүү дээ. Өөр мэргэжлийн дипломтой ч сэтгүүлчийн ажлыг хийж чаддаг хүмүүс ч мөн сурвалжлагчаар ажиллаж байдаг. Сэтгүүлч мэргэжлийн дипломтой нь тэднээсээ ялгарах гэж ингэж бичдэг юм болов уу?
Бас нэг зүйл миний анхаарлыг татсан. Өнгөрсөн УИХ-ын сонгуулийн үеэр сэтгүүлч З.Алтай гээд л бичээд байсан. Нэр дэвшсэнийг нь анх удаа танилцуулж байгаа үед мэргэжлийг нь ингэж тодотгож болно. Гэтэл сонгуулийн сурталчилгааны турш ингэж бичээд байсан. Нэр дэвшсэн хойноо бол түүнийг зүгээр л бие даагч З.Алтай гэхэд болох байсан л даа. Учир нь тэр улс төрийн ажил хийхийн төлөө сонгуульд өрсөлдөж байсан. Сэтгүүлчийн ажил мэргэжил нь түүнд ямар ч хамаагүй. Улс төрд ороод тэр мэдээлэл олж, цуглуулах, бичих, засварлах ажил хийхгүй. Тэгээд ч сонгуульд нэр дэвшигчдийг тэр намаас нэр дэвшсэн тэр л гэж танилцуулдаг шүү дээ. Хэрэв тэгдэггүй бол бүх нэр дэвшигчдийг өвөртөлсөн диплом дээр тавигдсан мэргэжлээр нь жагсааж бичих ёстой болно. Түүнчлэн З.Алтай тэр үедээ ТВ-дээ удирдах ажил хийж байсан. Хэвлэл мэдээллийн хэрэгслийг удирдах ажил бол сэтгүүлчийн мэргэжлийн мэдлэгээс илүү менежмент, маркетингийн мэдлэг, чадвар шаарддаг албан тушаал. Түүнийг албан тушаалаар нь танилцуулах гээд байгаа юм бол яагаад ТВ-ийн захирал гээгүй юм бол? Одоо бол УИХ-ын гишүүн З.Алтай л гэж байгаа биз дээ?

Мэдээллийн шинэ хэрэгслийн онол

Маклуянизмын энэ онол анх телевиз, радио эрчээ аван хөгжиж эхэлсэн үед гарч ирсэн бөгөөд Интернэтийн энэ эрин үед эрдэмтэн, мэргэд уг онолыг олон шинэ санаа, судалгааныхаа үндэслэл болгон ашиглаж байна. Түүнчлэн энэ онол зар сурталчилгаа, олон нийттэй харилцах гээд олон салбарыг хөгжүүлэхэд түлхэц өгч байна. Ингээд онолын тайлбартай танилцана уу.
А.Оюунгэрэл

Маклуянизм буюу хэвлэл мэдээллийн тухай шинэ ойлголт*

Мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой олонхи онол нь түүний нийгэмд үзүүлж байгаа сөрөг нөлөөний тухай байдаг. Харин 1960-аад онд Канадын эрдэмтэн Маршалл Маклуян (1911-1980) тухайн үедээ шинэ тутам хэрэгсэл гэгдэж байсан радио, телевизийн нийгэмд гүйцэтгэж буй үүргийг судалж үзээд хамгийн эерэг онолыг гаргаж иржээ. Энэ онол нь нийтлэг таамаглалаар холбогдсон нэлээд олон санааны цуглуулга юм. Харилцаа холбооны технологийн өөрчлөлт нь соёл, нийгмийн эмх журам хоёрт гүнзгий нөлөөг зайлшгүй авчирна гэсэн таамаглал тэдгээр санааны төвд оршдог байна.

Маклуян утга зохиолын шүүмжлэлээр мэргэшсэн хийгээд мэдээллийн харилцааны онол, түүхийн талаар ч чамгүй мэдлэгтэй нэгэн байжээ. Жараад он бол хэвлэлийн технологи нийгэмд аль хэдийн байр сууриа олчихсон, харин араас цахилгаан мэдээллийн хэрэгслийн эрин үе залгаж эхэлж байсан үе билээ. Чухам ийм үед улам бүр өргөжин хүрээгээ тэлж байсан радио, телевизийн нийгмийг өөрчилдөг үр нөлөөний талаар Маршалл Маклуян “Хэвлэл мэдээллийг ойлгох нь” (1964) хэмээх хожим хойчийн онолчдын гарын авлага болсон номоо хэвлүүлэн гаргасан юм. Энэ номдоо тэр харилцаа холбооны шинэ технологи нь нийгэмд шинэ эмх журмыг бий болгож, шинэ соёлыг үүсгэнэ гэдэг талаас нь өөрөө онолын концепци томъёоллыг гаргаж тайлбарласан байдаг. Түүнчлэн цахилгаан мэдээллээс болж хэвлэмэл мэдээлэл устах уу гэдэг асуултыг тавиад хариуг нь олоогүй орхисон байх аж. (Энэ асуултад түүнээс хойш үеийн олон эрдэмтэд “Үгүй, хэвлэмэл мэдээлэл устахгүй” гэж шинжилгээ судалгаагаараа хариулсаар байна. Сонин, сэтгүүл, номын аль нь ч эхлээд радио, дараа нь телевиз, одоо Интернеттэй өрсөлдөж ч чадна, бас зэрэгцэн оршиж ч чадна гэдгээ батлан харуулсаар байгаа билээ. А.О.)

Дээр дурдсан номоос гадна “Гутенбергийн галактик” (1962), “Хэрэгсэл бол илгээлт юм” (1967), “Даяарчлагдсан тосгон” (1968), “Халуун ба хүйтэн” (1969) номууддаа Маклуян хэвлэл мэдээллийн онолынхоо концепцийг дэвшүүлжээ. Түүнд нь дараах ойлголтууд голлодог.

1. Хэрэгсэл өөрөө илгээлт мөн
2. Даяарчлагдсан тосгон үүсэж бий боллоо.
3. Хүн олон талаар боловсорч өргөжинө.

Мэдээллийн “Хэрэгсэл өөрөө илгээлт мөн” гэж түүний бүтээлдээ тунхаглан зарласан үгийг өнөөдөр Интернетийн үүсгэж байгаа шинэ орчин нөхцөлийн үед онолчид олонтаа давтан хэрэглэсээр байна. Тухайн үедээ Маклуян уг хэллэгийг тайлбарлахдаа бид нийгмийнхээ болон өөрсдийнхөө туршлагыг шинэ хэлбэрийн мэдээллийн хэрэгслийг ашиглан өөрсдөө хүргэж байгаа нь хэлж ярьж байгаа зүйлийн маань агуулгаас ч илүүтэйгээр нийгэмд эрчимтэй өөрчлөлт авчирч байна гэжээ. Энгийн үгээр хэлбэл, хүмүүс дүрстэйгээ, дуу хоолойтойгоо олны өмнө гарч ирж байгаа тэр л байдал нь тэдний юу хэлж ярьснаас илүү бусдын анхаарлыг татаж даган дуурайх ч юм уу, ярианы сэдэв болох ч юм уу, ургуулан бодох санаа өгөх ч юм уу ямар нэг байдлаар нийтэд нөлөөлж байна гэсэн үг юм. Сонин хэвлэлийн хувьд урьд нь түүнд нийтлэгдсэн мэдээ материалыг л тухайн мэдээллийн байгууллагаас нийгэм, олон түмэнд хүргэж буй илгээлт гэж онолын хувьд үздэг байсан бол радио, телевизийн хувьд хэрэгсэл нь өөрөө илгээлт болон хувирчээ. Учир нь илгээлтийг явуулж буй хүмүүс нь хэлж байгаа зүйлтэйгээ (агуулгатайгаа) хамт ямар нэг дөрвөлжин хайрцгаар сонсогч, үзэгчтэй шууд учирч эхэлсэн юм. Ийм шууд учралын үед тэдний яриаг шимтэн сонсохоосоо өмнө хүмүүс хэн гарч ирэв, ямар нөхцөлд байна, юу өмссөн байна гэдгийг илүү анхаардаг тул дүрс, дуу хоолой, түүнийг дамжуулагч аппарат хэрэгсэл нь хэлж дамжуулах зүйлийн гол агуулгаас өмнө мэдээллийн чухал илгээлт болж хувирдаг байна.

Маклуяны шинээр гаргаж ирсэн өөр нэг томъёолол болох даяарчлагдсан тосгон гэдэг ойлголтыг хэвлэл мэдээллийн нийгэмтэй харьцах харьцааг тайлбарлахад өргөнөөр ашигладаг. Цахилгаан мэдээллийн хэрэгсэл нь дэлхий ертөнцийг нийгэм, улс төр, соёлын нэг тогтолцоотой нийгмийн байгуулал болгож хувиргалаа гэж Маклуян дүгнэжээ. Сансрын холбоотой болсон өнөө үед энэ томъёолол бүр хүчээ авч байна. Учир нь даяарчлагдсан тосгон бол орон зай, цаг хугацааны алинаар нь ч хязгаарлагдахгүй билээ. Харин эл эрдэмтэн хүмүүсийн мэдрэмжид хэвлэл мэдээлэл ямар нөлөөтэйг илүү сонирхож байсан болохоор даяарчлагдсан тосгонд мэдээллийн хяналт ямар байх вэ гэдэг асуудлыг огт хөндөлгүй орхижээ.

Маклуян хэвлэл мэдээлэл нь орон зай, цаг хугацааны орчилд хүний үзэх, сонсох, хүртэж мэдрэхийг өргөтгөх замаар хүнийг гэгээрүүлж өргөжүүлнэ хэмээн тунхаглажээ. Цахим мэдээллийн хэрэгсэл нь дундаж хүнийг хоромхон зуур газар бүрт хүргэхдээ харааг нь сунгаж, нүдийг нь нээнэ гэж тэр бичсэн бөгөөд харин тийнхүү мэдрэмж нь өргөжсөн жирийн хүмүүс цаашид юу хийх вэ, мэдээлэлд хэт дарагдвал яах вэ, тэд бодит ертөнцөөс зохиомол руу орох болов уу зэрэг асуултыг тавьж зарим үед өөрөө түүндээ ойлгомжгүй, толгой эргэмээр хариулт өгсөн байдаг.

Дээрх гурван дүгнэлтээс гадна Маклуян хэвлэл мэдээллийн халуун ба хүйтэн хэрэгслийн тухай санааг оруулж ирсэн юм. Чингэхдээ хэвлэмэл мэдээллийг халуун, цахим мэдээллийг хүйтэн гэж ангилжээ. Бүдэг бадаг, сүүдэртэй дүрс (60-аад онд зурагтын хар, цагаан дүрсний байдал тийм л байсан)-ийг харахдаа мэдээллийг орхигдуулахгүйн тулд маш их анхаарал тавих замаар дүрсийг бүрэн болгож гүйцээхэд хүн өөрөө идэвхтэй оролцох ёстой болдог учир телевизийг хүйтэн гэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл хүйтэн мэдээллийг үзэгчид өөрсдийн оролцоогоор халааж байдаг гэж үзжээ. Энэ тайлбараараа телевизийн хувьд дүрс ямар чухал хийгээд ер нь дүрс үнэмшилтэй, утга учиртай гэдгийг тодотгож, цаашилбал олон хүнийг татах телевизийн нууц нь дүрсэнд оршино гэж Маклуян нотолсон байдаг.

Нөгөө талаас бидэнд хэрэгтэй зүйлийг бидний өмнөөс олж аваад цэгцэлж бүрэн мэдээлэл өгдгөөрөө хэвлэмэл мэдээллийг халуун гэж ангилжээ. Сонин сэтгүүлийн утга агуулгыг бий болгоход бид оролцохгүй бөгөөд харин аль хэдийн бэлэн болсон нийгмийн дүрслэлүүдийг олж мэднэ хэмээн тэр тайлбарлажээ. Ингэж ангилсныхаа дараа Маклуян “Халуун нь яваад хүйтэн нь ирэх нь” гэж зарлахдаа Жон Кеннеди, Ричард Никсон нарын АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байсан тохиолдлоор жишээ татсан байдаг. Ж.Кеннеди телевизээр олонтаа гардаг байсан учир түүнийг хүйтэн дүрстэй, Р.Никсон сонин хэвлэл дээр их гарч байсан тул халуун дүрстэй гэж үзээд улмаар өргөн нэвтрүүлэгдсэн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн халз маргаанд Кеннеди ялсан нь телевизийн ач тус юм гэж дүгнэжээ. Өөрөөр хэлбэл, Кеннедийн зурагтаар гарсан бүдэг бадаг дүрс Никсоны сонин дээр гарсан бүх зүйл нь тод зурагнаас илүү олны анхаарлыг татаж чадсан гэсэн үг. Түүнээс хойш улс төрийн зөвлөхүүд сонгуульд нэр дэвшигчдийг сонгохдоо олон нийтэд телевизээр хэр харагдах талыг бодолцдог жишиг тогтжээ.

Маклуяны дэвшүүлсэн мэдээллийн хэрэгслийн тухай онол нь олон нийтийн дунд дорхноо эрчээ авч түүнийг поп соёлын их багш болгосон юм. Шүүмжлэгчид нь түүнийг “Поп соёлыг номлогч”, “Цахим зууны зөнч” хэмээн сонин хэвлэлд бичиж байлаа. Хэдийгээр тайлбарт нь зөрчилтэй зүйлүүд байсан ч хэвлэл мэдээлэл, соёл, нийгмийн гэсэн гурван онолыг макро түвшинд авчирч зангидсанаараа бусдад урам зориг, чиг баримжаа өгсөн чухал онол болж өвлөгдсөн юм. Тухайн үед ийм алсын хараатай онолын дүгнэлт хийх хүн ч цөөн байсан юм. Цахим тооцоолуур, сансрын холбоо, кабелийн телевиз, дижитал хэрэгслийн өнөө үед Маклуяны онолыг хүмүүс сонирхох нь улам нэмэгдээд байгаа билээ.

Маклуянизм онолын давуу тал
-Маш ойлгомжтой
-Макро түвшинд боловсруулагдсан
-Олон нийтийг хамарсан
-Хэвлэл мэдээллийн агуулгын соёлын үнэлэмжийг өргөж өгсөн
-Цаг хугацаагаар хязгаарлагдахгүй

Маклуянизм онолын сул тал
-Туршилтаар нотолж болохгүй
-Технологийг хэт өөдрөг үнэлсэн
-Үр нөлөөтэй холбоотой бусад чухал сэдвийг орхигдуулсан
-Шугаман бус сэтгэлгээг шүүмжлэлд өртүүлсэн
-Цахим мэдээллийн хэрэгсэлд хэт хүлцэнгүй хандсан

А.Оюунгэрэл


*-Онолын тайлбарыг Стэнли Баран, Деннис Дэвис нарын 2000 онд хэвлүүлсэн “Олон нийтийн харилцааны онол” номоос авав.

"Mass Communication Theory" нэр томъёоны тухай

Саяхан нэг оюутантай харилцаж байгаад блог руу маань ордгийг мэдлээ. Уг нь би зөвхөн сэтгүүл зүйн багш нарт хэрэгтэй бичлэгүүдээсээ түүж тавьж байсан юм. Гэхдээ завгүйгээрээ шалтаглаад нэлээд удаан завсарлачихлаа. Тэгээд ч англи дээр байгаа зарим зүйлээ орчуулж амждаггүй. Ер нь блогоо зөвхөн багш нараар хязгаарласны хэрэггүй юм байна гэж бодлоо. Оюутнуудтайгаа, сэтгүүлчидтэйгээ хуваалцах санаагаа товч атугай бичиж байя гэж бодлоо. Зарим оюутнууд маань англи, солонгос, герман хэл сурцгаасныг ч олж мэдлээ. Тэгэхээр заавал монгол хэл дээр биш мөн англи дээрх материалаа тавьж болох юм байна гэж бодлоо.
Энэ удаа би саяхнаас зааж эхлээд байгаа онолын хичээлийн лекцнээсээ нэгэн нэр томъёоны тухай хэсгийг нь нийтэд хэрэгтэй санаа гэж үзээд авч тавихаар шийдлээ.
А.Оюунгэрэл

Хичээлийн нэр

Хичээлийн маань нэр “Олон Нийтийн Харилцааны Онол” гэж хэдэн жилийн өмнө боловсролын яамны батлагдсанаар бичигдсэн байгаа. Харин би заахдаа Олон Түмний Харилцааны Онол” гэж заана. Тиймээс би батлагдсан нэрний дор үүнийг давхар бичээд байгаа юм шүү. Та нарын толгойг эргүүлэх гэж ингэж байгаа юм биш. Хичээлийнхээ агуулгатай холбогдуулж нэр томъёогоо засаж хэрэглэе гэж бодсон юм. Энэ хичээлийн англи нэр нь “Mass Communication Theory” юм. Та нарыг “Mass” гэдэг үгэнд нь анхаарлаа хандуулахыг хүсье. Хэрэв Д.Алтангэрэлийн англи-монгол хэлний толь бичгийг сөхвөл энэ олон утгатай үгийн тайлбарт “олон түмэн, ард олон”, ба “олон нийтийн” гэсэн хоёр утгын аль аль нь орсон байгаа. Хоорондоо төстэй бөгөөд сүүлчийнх нь эхнийхээ дотор багтах ойлголт бүхий энэ холбоо үгсийн эхнийх нь буюу “олон түмэн, ард олон” гэдэг нь хэвлэл мэдээлийн нийгэм дотор үүсгэсэн ерөнхий харилцааны хувьд ихээхэн таарч тохирч байгаа юм.

Монгол оронд ХХ зууны эхээр олон түмэнд зориулсан хэвлэл, мэдээлэл үүсэж хөгжсөнөөс хойш сэтгүүл зүйн онолын тайлбаруудыг Зөвлөлтийн эрдэмтдийн бүтээлээс манайхан орчуулж буулгахдаа “Теория Массовой Коммуникаций” гэдгийг “Олон Нийтийн Харилцааны Онол”, “Средство Массовой Информаций” гэдгийг “Олон Нийтийн Мэдээллийн Хэрэгсэл” гэж хэрэглэх уламжлалыг тогтоосон нь өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байгаа юм. Энэ нь тухайн нэр томъёонуудыг онож орчуулаагүй тохиолдол байж болох ч хэвлэл мэдээлэл нь үзэл суртлын онолоор ажиллаж байсан 1990-ээд оноос өмнөх үед “олон нийт” гэдэг ойлголт нь ухуулгын сэтгүүл зүйг хэрэгжүүлэхэд тун тохирч байжээ. Харин чөлөөт хэвлэл мэдээлэлтэй болсон энэ цаг үед уг нэр томъёо үнэхээр тохирохгүй болоод байна. Зүй нь Ц.Дамдинсүрэн, А.Лувсанвандан нарын зохиосон “Орос-Монгол Толь”-ийн 260 дугаар талд “масса” гэж үгийг “олон түмэн, өргөн олон, өргөн түмэн” гэж орчуулсан утга бидний энэ хичээлийн нэрний хувьд тохирох билээ.

Үнэн чанартаа бол “олон нийтийн” гэсэн холбоо үг нь англи хэлэнд эргээд буулгахад “public” гэж орчуулагдах болоод байгаа юм. Та нар дахиад Д.Алтангэрэлийн англи-монгол хэлний толь бичгийг сөхөөд үзээрэй. “Public” гэдэг үг “олон нийт” гэсэн утгаар л тайлбарлагдсан байгаа. Түүнчлэн “олон нийт” гэдэг нь “олон түмэн” гэсэн үгийн дотор нь багтах явцуу утгатайг Америкийн “Уэбстэрийн англи шинэ үгийн толь”, Английн “ХХ зуунд англи хэлэнд орж ирсэн шинэ үгс” толь бичгүүдийн тайлбар ч харуулж байна.

Түүнээс гадна “рublic” гэдэг англи үг нь “улсын”, “засгийн газрын”, “нийтийн” гэсэн явцуу утгаар хэрэглэдэг. Үүнийг дараах жишээгээр харуулъя.
Public school-Улсын сургууль
Public university-Улсын их сургууль
Public official-Төр, засгийн албанд сонгогдсон хүн
Public service-Олон нийтэд үйлчлэх
Public Television-Олон нийтийн телевиз
Public restroom- Нийтийн бие засах газар
Public speech-Нийтийн өмнө үг хэлэх гэх мэт
Оросоор ч гэсэн “рublic” гэдэг үгийг “общественность”(олон нийт), “общественный” (олон нийтийн) гэж орчуулдаг нь дээрх утгатай яг таарч тохирдог. Сургалтын явцад сэтгүүл зүйн чиглэлээр гарсан бүтээлүүдийг уншиж танилцахдаа ОНМХ (Олон Нийтийн Мэдээллийн Хэрэгсэл) гэж товчилсон үг тааралдвал ОТМХ (Олон Түмний Мэдээллийн Хэрэгсэл) болгон залруулж байх юм шүү.

Энэ хичээлээр бид нийгмийн доторхи харилцааг дэлхий нийтийн хэмжээний өргөн утгаар судлах тул нэр нь “Олон Түмний Харилцааны Онол” байх нь тун чухал юм. Ерээд оны эхээр олонтаа зохиогдож байсан хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай семинаруудын нэг дээр хуульч Б.Чимид гуай “Олон түмний мэдээллийн хэрэгсэл” гэж хэлж тогтох тухай санал гаргаж байсан юм. Харамсалтай нь энэ саналыг тухайн үедээ хэн ч анхаарч өлгөж аваагүй орхижээ. Харин бид “Сэтгүүлч” коллеж дээрээ шинэ нэр томъёогоор нь олон түмний харилцааны онолыг заах гэж байна. Дашрамд хэлэхэд, манай кино урлагийхан нэр томъёогоо сэтгүүл зүйн бидэнтэй адил орос хэлнээс авсан мөртлөө “масс” гэсэн утгыг “олон түмэн” гэсэн зөв утгаар нь авч хэрэглэсэн байдаг юм. Тэд “массовка” гэдгийг “олон түмний хэсэг” гэж ойлгомжтойгоор орчуулсан бөгөөд энэ нь нийгмийн олон янзын давхаргыг төлөөлсөн туслах дүрүүдийг дэлгэцэнд гаргаж харуулдаг хэсэг билээ.
2008 оны 9 дүгээр сарын 1

Дайны цагийн хуулиар ажиллаж сурцгааж дээ,сэтгүүлчид минь

Улс орон мааньд онцгой байдалд тогтсон энэ үе дайны цагийг санагдуулж байна. Нэгээс бусад телевизийн үйл ажиллагааг зогсооно гэдэг ямар том цензур вэ? Дайн бол мөргөлдөөн. Эсэргүүцлийн жагсаал ч мөргөлдөөн. Мөргөлдөөн бол зөрчлийн дээд хэлбэр. Монголд зөрчил ингэж дээд цэгтээ хүрчээ. Ийм зөрчлийг сурвалжлахад манай сэтгүүлчид бэлэн үү? Ингээд сэтгүүлчдэдээ 2007 онд бичиж "Сэтгүүлч" сэтгүүлд нийтлүүлсэн материалаа сонирхуулъя.
А.Оюунгэрэл

Дайны үед сэтгүүлчид онол, зарчмаасаа олонтаа гажих хэрэгтэй болдог

Аливаа маргаан зөрчилтэй асуудлын дотроос дайн тулалдааны талаар сурвалжлах ихээхэн төвөгтэйгээс гадна сэтгүүлчид чөлөөт хэвлэлийн онол, зарчмаа баримталж чадахгүйд хүрэх тохиолдол олон гардаг ажээ. Үе дамжин гарч байгаа эдгээр тохиолдлыг ангилаад дараа нь тус бүрээр нь дор тайлбарласү.
Нэгдүгээрт, дайны цагт сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал алдагддаг. Хоёрдугаарт, бодит мэдээлэл цуглуулж чалахгүйгээс мэдээллийн тэнцвэртэй байдал алдагддаг. Гуравдугаарт, хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь сэтгүүл зүйн талд нь буюу нийтлэл, нэвтрүүлэгт нь нөлөөлдөг. Дөрөвдүгээрт, аюултай нөхцөл байдлаас болоод сэтгүүлчид олон нийтийг мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг.

Сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Дайнд оролцож байгаа улс орны үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах нэрээр гаргасан хууль тогтоомж, дайны цагийн дүрэм журмууд сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын бие даасан байдлыг нь хязгаарлаж, үйл ажиллагааг нь засгийн газар ба цэргийнхнээс хараат болгодог байна. Нэг тод жишээ хэлэхэд 1991 оны нэгдүгээр сард Персийн буланд болсон анхны дайны бүсэд АНУ-ын засгийн газар сэтгүүлчдийг бараг оруулаагүй билээ. Хэрэв оруулбал хэсэг бүлгээр нь цэргийнхний харгалзаатайгаар явуулж танилцуулж байв. Дараа нь Батлан хамгаалах яамныхан зураг, бичлэг, тулалдааны мэдээг шүүж хянаж байжээ. Ихэнх мэдээлэл нь хэвлэлийн бага хурлынх байх тул энгийн америкчууд “Аюул осол байгатай дайн болж байгаа юм байна даа “ гэсэн ойлголт авахаар байв.
Нью Уорк Таймс сонины сурвалжлагч Малком Брауны “Хэсэг бүлгээр нь нэгтгэж оруулдаг систем нь үнэн чанартаа сэтгүүлчдийг Батлан хамгаалахын цалингүй ажилтнууд болгож байлаа” гэж хожим нь дурссан байна. Түүнчлэн Си Би Эс Ньюс-ийн ерөнхийлөгч Эрик Обер “Сурвалжлагчдыг багцалж буй шинэ журам нь мэдээ нийтлэлийг америкийн олон нийтэд хүрэхээс нь өмнө удирдаж, хянах боломжийг цэргийнхэнд олгосноороо сурвалжлахуй ухааны доод хэлбэр болж байна” гэж дүгнэсэн юм. Тухайн үед АНУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд байсан Дик Чэйнигийн баталсан уг журамд “Сэтгүүлчид цэргийнхнээр харгалзуулалгүйгээр хаашаа ч явж болохгүй. Бүх ярилцлагыг армийн олон нийттэй харилцах албаны ажилтнууд ажиглаж хянана. Бичсэн зүйлийн мөр болгоныг, гэрэл зураг тутмыг, киноны хальс бүрийг илгээхээсээ өмнө хянуулна” гэж заасан нь бий. Персийн буланд одоо болж буй хоёр дахь дайны үед ч энэ журам нь бараг хэвээр байгаа аж. Зөвхөн сэтгүүлчдийг багцлах системийг (pool system) өөрчилжээ. Харин дайны өмнө 500 гаруй сэтгүүлчийг цэрэгжлийн хичээлд хамруулж, тус тусад нь цэргийн ангид хуваарилж (embedded journalists) өгчээ. Энэ нь огт шинэ зүйл биш. Учир нь дэлхийн хоёрдугаар дайны үед сэтгүүлчдийг бүр цэргийн дүрэмт хувцастайгаар ингэж цэргийн анги нэгтгэлтэй хамт явуулж байсан билээ. Энэ дайны үед видео утас, дижитал аппарат, зөөврийн компьютерээр зэвсэглэсэн сэтгүүлчид сансрын холбоо ашиглан нүд ирмэх зуурт материалаа илгээх боломжтой ч бичиж болох болохгүй сэдвийн хүрээнд баригдаж бас л цэргийнхэнд бүтээлээ хянуулж байна.
Бие даасан, хараат бус байдлаа хадгалахыг хүссэн зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллага сурвалжлагчдаа өөрсдийн шугамаар дайны цэг рүү илгээхийг хүсэхэд Батлан хамгаалахын хэвлэлийн төлөөлөгч Викториа Кларк “Энэ бол аюулгүй газар биш. Та нар тэнд байж болохгүй” гэж хэлснийг судлаач Норман Соломон “Бидний дүрмээр явахгүй бол та нар шархдах юм уу, эсвэл үхнэ шүү гэж сэтгүүлчдийг айлгасан хэрэг” гэж дүгнэжээ. Тэнгисийн цэргийн хурандаа Рик Лонг дайн эхэлснээс хойш нэг жилийн дараа Калифорниагийн их сургуулийн симпозиум дээр “Тэр олон сэтгүүлчдийг ингэж цэргийн ангид хамааруулснаараа бид мэдээллийн орчинд ноёрхох гэж хүссэн юм. Тэдний өөрсдийнх нь тоглоомоор бид ташаа мэдээлэл юм уу, үзэл суртлыг нь цохих гэсэн юм” гэж хэлсэн байдаг. Үнэхээр ч хурандаагийн хэлснээр болж байна. Сэтгүүлчид цэргийн ангийн түүхийг бичигч мэт “Ангийн захирагчийн хэлснээр ...”, “Бидний манаж харгалзаж байгаа газар бол ...” гэх мэтээр бичиж байна.
Үүнээс гадна 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний террорист халдлагатай холбогдуулан мөн оны 10 дугаар сарын 10-нд тэр үед ерөнхийлөгч Жорж Бушийн гадаад бодлогын зөвлөх байсан хатагтай Кондолийза Райс 24 цагийн үйл ажиллагаатай сүлжээний Эй Би Си, Си Би Эс, Эн Би Си, Фокс, Си Эн Эн телевизийн удирдлагуудтай утсаар хурал хийж “Осама Бин Ладен болон түүнийг дагалдагчдаас дүрс бичлэг ирвэл засгийн газрыг дайрсан үг хэллэгийг нь цэвэрлэх” талаар ярьж тохиролцсон байна. Маргааш нь Нью Уорк Таймс сонинд “ Энэ нь анх удаа сүлжээнүүд өөрсдийнхөө мэдээллийн боломжийг хязгаарлах тухай хамтын тохиролцоогоо хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг байлаа” хэмээн бичжээ. Ньюс Корпийн магнат Рүпэрт Мөрдок Фокс телевизийг төлөөлж “Бид эх оронч үзлийнхээ дагуу үүргээ биелүүлнэ” гэж амлажээ. Дэлхийн хамгийн том мэдээллийн конглемерат Эй Оү Эль Тайм Уорнерийн эзэмшилд байдаг Си Эн Эн болохоор “Ямар нэвтрүүлэг дамжуулах вэ гэдгээ шийдэхдээ Си Эн Эн холбогдох албаны хүмүүсээс чиглэл авах болно” гэж мэдэгджээ. Ийнхүү тэд засгийн газрын тусламжтайгаар өөрсдөдөө цензур бий болгожээ. “Засгийн газар дахиад юм хэлэхэд эд татгалзаж чадахааргүй болсон” гэж хэвлэл, мэдээллийг судалдаг Поинтер хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч Жэймс Ноотон үзсэн юм. (Сан Диего Трибьюн сонин. 2001-10-19)
Дайнаас сурвалжлага хийхэд хориг саад багатай байсан үе Америкийн сэтгүүл зүйн түүхэнд бий. Дайны бүсэд сэтгүүлчдийг хамгийн чөлөөтэйгээр нэвтрүүлж байсан Вьетнамын дайны эхэн үед буюу 1963 онд тэндээс хийсэн 15-30 минутын мэдээний нэвтрүүлгүүд нь мэдээлэл сайтай, төвийг сахисан байдалтай байжээ. Эхэндээ АНУ уг дайнд оролцох бодолгүй харин Францад дэмжлэг, зөвлөгөө үзүүлэх зорилготой байсан тул тийнхүү сэтгүүлчдийг хориг саадгүй нэвтрүүлчихжээ. Харин өөрөө дайнд оролцох болсон 1965 онд Си Би Эс телевизийн Морли Сэйфэр энгийн вьетнам иргэдийг болиоч гэж гуйсаар байхад орон байшинг нь шатааж байгаа америк цэргүүдийн дүрийг Кэм Нигээс хийсэн нэвтрүүлэгтээ харуулсан юм. Үүнийг оройн хоолоо идэхээр ширээндээ суусан америкчууд нутагтаа хараад тун цочирджээ. Дайн үргэлжлэх тутам дайны гамшиг сүйрэл, үхэл зовлонгийн зургууд үргэлжилсээр байлаа. Миссурийн Их Сургуулийн социологийн тэнхимийн профессор Жон Галлихэр:
-Орой болгон бид үхлийг харж байлаа. Хоолоо ч идэж чаддаггүй байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед зураг ингээд шууд ирж байгаагүй, саатдаг байсан. Харин Вьетнамын дайн яг л дэргэд болж байгаа юм шиг. Би хэзээ ч Вьетнамд очиж байгаагүй. Гэхдээ би телевизээр их үзсэн болохоор тэнд очсон мэт сэтгэгдэл төрдөг гэж хэлжээ. (Вокс сэтгүүл. 2006 -12 -7. Дугаар 48)
Ингэж үдэш бүр дайныг зочны өрөөндөө хүлээн авч байсан үзэгчид эцсийн дүнд “Хэний төлөө юуны тулд америк хөвгүүд нь тэнд байгаа юм бэ?” гэдэг асуултыг засгийн газартаа тавьж, Си Би Эс телевизийн Уолтер Кронкитийн ”Вьетнам ялагдашгүй” гэсэн санаатай нэгдсэн билээ. Америк орон даяар өрнөж байгаа дайныг эсэргүүцэх хөдөлгөөнийг ч редакцууд хангалттай харуулав. Сэтгүүлчид энэ үеийг цензургүй дайн гэж нэрлэдэг. Сэтгүүлчдийн хөдөлгөөнийг хэн ч хорихгүй, мэдээллийн урсгалд хэн ч саад болохгүй. Үүний үр дүнд иргэний олон хөдөлгөөн өрнөж, АНУ утга учиргүй энэ дайнд бууж өгсөн билээ. Тэр үед тус улсын ерөнхийлөгч байсан Линдон Жонсон Цагаан ордныг орхисныхоо дараа өгсөн эхний ярилцлагатаа “Телевиз миний дахин сонгуульд оролцох боломжийг устгасан даа” гэж хэлсэн байдаг.

Мэдээллийн тэнцвэртэй байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Юуны өмнө дайны үед эх сурвалжийн тэнцвэртэй байдлыг хангах боломж ихэнхдээ байдаггүй. Сурвалжлагч хүн маргаантай асуудлын хоёр талд байгаа эх сурвалжаас асууж тодруулна гээд фронтын шугамыг даваад гүйж болохгүй. Галын шугамын зөвхөн нэг талд нь байрлаж, үйл явдлыг ажиглаж, боломж гарвал тэнд байгаа хүмүүстэй л ярилцана. Тиймээс өгч байгаа мэдээлэл нь дандаа л нэг талыг барьсан байдалтай харагдана.
Гэмт хэргийн сурвалжлага хийхдээ хэргийг үйлдэгч, хохирогчтой уулзаж, шүүх хуралд нь сууж, яллагч, өмгөөлөгчтэй ярилцаж уг маргаантай асуудалд холбогдсон бүх хүнээс мэдээлэл авах замаар тэнцвэртэй мэдээлэх боломж байдаг. Хэргийн газар очиж, мэргэжилтний тайлбарыг ч авах боломжтой. Улс төрийн зөрөлдөөнийг харуулахад ч эсрэг тэсрэг бодолтой улс төрчидтэй ярилцаж, дараа нь судлаачдаар дүгнэлт хийлгэх, жирийн хүмүүсийн санаа бодлыг сонсох, хэлсэн үгс, хэвлүүлсэн зүйлсийг уншиж судлах зэргээр мэдээллээ тэнцвэржүүлэх боломж олон. Гэтэл дайны үед ингэх ямар ч боломжгүй. Ялангуяа дээр өгүүлснээр нэг цэргийн ангид харьяалагдаж байгаа нөхцөлд сэтгүүлчид урагшилбал ч, ухарвал ч цэргүүдтэй хамт л явна.
Сурвалжлагч ийнхүү хязгаарлагдмал орчинд хийсэн мэдээ материалаа харин илгээх боломж нь хязггаарлагддаггүй. Ялангуяа орчин үеийн технологийн ачаар мэдээллийг харин ч маш хурдан түгээж байгаа. Харин дайны галын шугамын зөвхөн нэг талаас ирж байгаа мэдээллийг тавиад байгаа хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын нийтлэл, нэвтрүүлгийн тэнцвэр нь бүхэлдээ мөн адил алдагдаж байдаг. Дайн тулааны цагийн орчин нөхцөл, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдалтай холбоотойгоор эсрэг талынхантай ярилцах боломжгүйг мэддэг уншигч, үзэгч, сонсогчид ч дайны сурвалжлагаас тэнцвэрт байдлыг тэр болгон шаардаад байдаггүй аж. Гэхдээ л тэд сэтгүүлчдэд мэргэжлийн түвшингээ хадгалж, үзсэн харснаа үнэн зөвөөр нь, өөрсдийн үзэл бодлоо шургуулалгүй дамжуулж байх шаардлагыг тавьдаг.
Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд дайны талаар өөр үзэл бодолтой хүмүүсийг олж, санал бодлыг нь танилцуулах замаар мэдээллийнхээ тэнцвэргүй байдлаас бага зэрэг ч болов гарах алхам хийхгүй байгаа аж. Персийн булангийн дайны эхний хоёр долоо хоногт хэвлэл, мэдээллийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг ажиглаж судалдаг Эф Эй Ай Ар байгууллагаас сүлжээний телевизүүдийн нэвтрүүлэгт хийсэн судалгаагаар мэдээнд дурдагдсан 878 эх сурвалжийн 1,5 хувь нь л дайныг эсэргүүцсэн жагсаал оролцогчид байжээ. Америкийн энхийн төлөө байгууллагын удирдагч ганцхан удаа эх сурвалж болсон тохиолдол байна. Үүнээс хойш найман жилийн дараа буюу 1999 оны намар Югославыг бөмбөгдсөн эхний хоёр долоо хоногийн мэдээнд Эй Би Си, Пи Би Эс хоёр телевизийн ашигласан 291 эх сурвалжийн 8 хувь нь НАТО-гийн бөмбөгдөлтийг эсэргүүцэгч байв. Харин 45 нь цэргийнхнийг оролцуулаад АНУ-ын засгийн газарт ажиллаж байсан буюу байгаа хүмүүс, НАТО-гийн төлөөлөгчид болон цэргүүд байжээ. Эх сурвалжийн ийм тэнцвэргүй байдал ужгарсныг 2003 оны хавар Ирак руу холбоотнууд довтолсны дараах гурван долоо хоногт зургаан телевизийн оройн мэдээллийн хөтөлбөрт хийсэн судалгаа харуулав. Дуран авайн өмнө гарч ирсэн 1617 эх сурвалжийн гуравны хоёр буюу 64 хувь нь дайныг дэмжигч байв. Дайныг эсэргүүцэгчид зөвхөн 10 хувийг л эзэлж байлаа.
Дайны үед сэтгүүлчид олж авсан баримтыг тэнцвэржүүлэх нөгөө талын мэдээллийг авч чаддаггүйгээс бичлэг нь ямагт нэг тал руу хазайна. Шархадсан болон нас барсан америк цэргүүдийн тухай нэр устай нь мэдээлдэг хэрнээ Иракийнхны овог нэрийг олж мэдэх байтугай амь үрэглэгсдийнх нь нийт тоог мэдээлж чадахгүй байгаа нь дэлхийд хамгийн чөлөөт гэгддэг сэтгүүл зүйтэй Америкийн сэтгүүлчдийг тун шударга бус хүмүүс шиг харагдуулдаг байна. Цагаан ордны дэргэдэх хэвлэлийн хэсгийг удирддаг сэтгүүлч Хэлен Томас “Ханой хотын коммунист радио хоёр талын цэргийн хохирлын тоог мэдээлдэг байлаа. Тэр нь ихэнхдээ үнэн байсан. Энэ нь “Бид Иракийн хохирлыг тоолдоггүй” гээд мэдээлэл өгдөггүй Пентагоныхоноос их ялгаатай” гэж “Ардчиллын хоточ ноход уу?” гэдэг номондоо ажээ.

Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь агуулгатаа хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

Сонин, радио, телевизүүд өөрсдөө өсөж томрох тусмаа бусад салбарынхантай бизнес, санхүүгийн хэлхээ холбоо нь зузаардаг бөгөөд бизнесийн эрх ашиг нь нийтлэл нэвтрүүлгийн агуулга, хэлбэрт нөлөөлөхүйцээр сонирхлын зөрчил нь ихэсдэг ажээ. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийг эзэмшдэг байгууллага зэвсэг үйлдвэрлэдэг бол бизнес ба мэдээлэл нь тусдаа байх ёстой гэдэг сэтгүүл зүйн нэгэн гол зарчим зөрчигдөхөөс аргагүйд хүрнэ. Эн Би Эс телевизийг эзэмшигч Женерал Электрикс корпорац нь АНУ-ын Персийн бүлангийн дайнд хэрэглэсэн зэвсэг болон сэлбэгийг зохион бүтээж, үйлдвэрлэж байв. Пэтройт болон Томогавка пуужин, Стийлт болон Би-52 бөмбөгдөгч, ЭЙВЭКС онгоц, тагнуулын НАВСТАР сансрын холбоо зэргийг тэд үйлдвэрлэжээ. 1989 онд Женерал Электрикс цэргийнхний захиалгаар хоёр миллиард долларын зэвсэг хийснийг Персийн булангийн нэгдүгээр дайнд ашиглажээ. Тэр үед сэтгүүлчид болон корпорацийн зөвлөхүүд Америкийн зэвсгийн хүч чадлыг бахадсан нэвтрүүлгүүд хийж байсан нь уг чанартаа цалин олгогч байгууллагаа л магтаад байсан хэрэг байлаа. 2004 онд Пентагон тухайн санхүүгийн жилдээ гэрээ хийсэн байгууллагуудын жагсаалтыг нийтэд ил болгоход Женерал Электрикс 2,8 миллиард долларын гэрээ хийснээрээ найм дахид нь явж байсан юм.
Тэртээ 1897 онд шар сэтгүүл зүйг үндэслэгчийн нэг гэгддэг хэвлэн нийтлэгч Уиллиам Хөрст сониныхоо борлуулалтыг нэмэгдүүлэх бизнесийн ашиг сонирхлын үүднээс дуулиан шуугиан тарих мэдээ хайж зураач Фредерик Рэмингтоныг дайн болох эсэхийг мэдүүлэхээр Гавана хот руу илгээжээ. Дайн үүсэх ямар ч шинжгүйг мэдсэн зураач хүлээсээр залхаад Нью Уорк руу буцах зөвшөөрлийг эрж цахилгаан утас явуулахад эзэн Хөрстөөс нь “Наанаа үлдэнэ үү. Та зургийг нь зураад бай. Би дайныг нь үүсгээдэхье” гэсэн хариу иржээ. Ийнхүү тэд мэдээ зохиож улмаар түүхэнд Америк-Испанийн гэж нэрээ үлдээсэн дайныг эхлүүлж байсан аж.
Түүнээс гадна дайны нөхцөлд ажиллаж байгаа сэтгүүлчид нь хэдэн сар болоод л солигдох тул дахин хүн сургаж бэлтгэх, мэдээ сурвалжлага дамжуулах техник хэрэгслийг нь шинэчлэх, эрүүл мэнд амь насыг нь даатгуулах гээд олон төрлийн зардал нэмэгдээд ирэхээр дайны сурвалжлагын үнэ цэн улам өсөөд байдаг ажээ. Сүлжээний телевизүүдийн хоногийн туршид үргэлжлэх тасралтгүй ажиллагаа нь бизнесийн өрсөлдөөнийг нь улам нэмэгдүүлж, дайны талбараас олж чадахгүй мэдээллийг нөхөхийн тулд хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нэрээр мэдээний шоу хөтөлбөрүүд зохион байгуулж, студидээ засгийн газрынхан болон армийнхныг байнга урьж, аль нь хамгийн өнөдөр албан тушаалын хүн авчрах нь вэ гэдгээр өрсөлдөж байна. Үүний үр дүнд мөнхүү нэг талыг барьсан тэнцвэргүй мэдээлэл түгсээр, дээр нь албаны хүмүүсийн худал үгсийг дамжуулснаараа хэвлэл, мэдээллийнхэн өөрсдөө худалч болох хувирч байна.
Сүүлийн үеийн нэг тод жишээ бол Иракийн дайны эхэн үед арын албаны байлдагч Жэссика Линчид тохиолдсон явдал юм. Жэссика Линч бусад нөхдийн хамт олзонд байхад нь цэргийнхэн олж очиж сулласан бөгөөд энэ талаараа хэвлэл мэдээллийнхэнд ярихдаа тэднийг эр зориг, баатарлаг явдлын үлгэр жишээ болгон эцсийн сумаа дуустал тулалдаж байгаад олзлогдсон мэтээр тайлбарласан юм. Сэтгүүлчид ч тэдний амаар бичсэн. Удаан хугацаагаар эмчлүүлж байгаад гэртээ ирэхэд нь хотынхон нь гудамж дүүргэн жагсаад баатрын ёсоор угтаж байгаа зураг телевизийн дэлгэцээр хөвөрсөн. Гэтэл үнэн хэрэгтээ арын албаны хөсөг нь дэлбэрэлтэд өртсөн анхны мөчид Жэссика Линч шархдаж ухаан алдсан байжээ. Түүний олзонд байгаа газрыг нэгэн араб эр америкийн талд ирж хэлсэн аж. Өөрийнх нь байдлыг эх оронч үзэл өрнүүлэх сурталчилгааны зорилгоор ийнхүү ашигласныг нь Жэссика Линч залруулж хожим нь ном бичиж гаргасан юм.
Америкийн хөл бөмбөгийн үндэсний багийн тоглогч, нэртэй тамирчин Пэт Тилмэныг ч тулалдаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн гэж цэргийнхэн мэдээлж байлаа. “Хэдэн арван сая долларын гэрээгээ цуцлаад эх орныхоо төлөө тэр дайнд явсан ...” гээд л сэтгүүлчид бичлэг бүртээ улиглан давтсан. Аризонад болсон оршуулганд нь тус мужаас сонгогдсон сенатор Жон Маккайн очиж оролцож байгааг зурагтаар харуулаад л ... Гэтэл тэр тулалдаанд биш өөрсдийнхнийхөө галд өртсөн байсныг хожим цэргийнхэн хүлээн зөвшөөрсөн билээ.
АНУ Ирак руу довтлох шалтаг хайж байсан тэр үед мэдээллийн гол байгууллагууд худал үгийг баримт болгон давтаад байсан юм.

Си Би Эс-ийн 2002 оны 11 дүгээр сарын 9-ний оройн мэдээ:
“АНУ зэвсэглэлийг устгах олон улсын гэрээг дайны гэрээ болгох шийдвэр гаргах гэж байгаа үед 1998 онд Саддамын хөөж гаргасан НҮБ-ын зэвсгийн шинжээчид Иракт буцаж очихоор бэлтгэж байна.”

Вашингтон Таймсын 2002 оны 11 дүгээр сарын 14-ний дугаар:
"Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг хөөж гаргаж байсан”

Вашингтон Постын 2002 оны 17-ны дугаарт Боб Вүүдворт:
“Хэлсэн үгс нь дөрвөн жилийн өмнө Хуссейнд хөөгдөж гарснаасаа хойш зэвсгийн шинжээч илгээхийг хичээгээгүй гэж НҮБ-ийг шүүмжилжээ.”

Дээрх гурван хэсэг мэдээллийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь (доогуур нь зурсан) 2002 оны наймдугаар сарын 8-нд Юү Эс Эй Түдэй сонинд Жон Даймондын “Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг тагнуул хэмээн буруутган хөөж гаргасан” гэсэн ташаа мэдээллээс эх үүсвэрээ авчээ. Тус сонины залруулахаас татгалзсан энэ буруу мэдээллийг бусад байгууллагууд тэр чигээр нь хэрэглэсний жишээ дээрх гурав юм. Батлан хамгаалахын сайд Дональд Рамсфильд 2002 оны есдүгээр сарын 3-нд хийсэн хэвлэлийн бага хурал дээр “Ирак цэргийн шинжээчдийг хөөж гаргасныг бид бүгдээрээ л мэднэ шүү дээ” гэжээ. Үнэн хэрэгтээ Ирак шинжээчдийг хөөж гаргаагүй ажээ. Харин шинжээчдийг Америкийн талд тагнуул хийж байна гэж буруутгаж байжээ. Шинжээчдийн удирдагч Ричард Балер өөрөө шийдвэр гаргаж 1998 оны 12 дугаар сард багаа авч Иракаас гарч явжээ.
Сэтгүүлчид яагаад мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг вэ?
Дайны нөхцөлд сэтгүүлчдийн амь нас хутганы ирэн дээр байх тул ажил үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй үе олон гардаг. Энгийн цагт мэдээлэл хайж, сурвалжлах ажлаа хийгээгүй сэтгүүлчийг үндсэн үүргээ умартсан гэж үзээд ажлаас нь дор нь халж орхидог бол дайны сурвалжлагч нарт редакциуд огт өөр ханддаг. Юуны өмнө дайны сурвалжлаганд сэтгүүлчдийг албадлагагүй, сайн дурын үндсэн дээр явуулна. Нью Уорк Таймс сонин журмандаа “Дайны бүс нутагт үүрэг даалгавар гүйцэтгэх нь сайн дурын үндсэн дээр байх ёстой” гэж тусгасан байдаг. Английн Дэйли Телеграф сонины гадаад мэдээний редактор Алан хэлэхдээ “Сайн дураараа явах хүн олдож л байна. Гэхдээ л улам цөөрч хэцүү болж байна” гэсэн байна. Түүнчлэн Үндэсний олон нийтийн радиогийн гадаад мэдээний редактор Лорен Жэнкинс “Бидний хандлага тун энгийн. Таны амины үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Бид сурвалжлагчаа үхүүлснээс мэдээгүй сууж байсан нь дээр гэж үздэг” гэлээ.
Сэтгүүлчдийг хамгаалах хорооноос мэдээлснээр 2005 оны дунд үе гэхэд Иракт болж байгаа дайнд 45 сэтгүүлч амь үрэгдсэн байв. 1992-2001 оны хоорондох 10 жилд мэдээ бэлтгэхээр гадаад орон тийш илгээгдсэн 399 сэтгүүлч амиа алджээ. Орчин үеийн дайны шинж чанар өөрчлөгдөх тусам сэтгүүлчдийн амь насанд улам аюултай болж байна. Фронтын шугам нь тодорхой уламжлалт дайны үед бас ч арай гайгүй байжээ. Вьетнамд “Хэвлэлийнхэн” (Bao, chi) гээд хашгирахад зам тавьж өгөөд, дурын нисдэг тэргэнд үсэрч суугаад хэвлэлийн төвдөө хүргүүлдэг байсан талаар тухайн үед ажиллаж байсан америк сурвалжлагч нар дурсдаг. Гэтэл фронтын шугамгүй, олон үндэстэн ястан, олон шашны бүлэглэлүүд оролцсон, хот суурин газар болж байгаа орчин үеийн дайнд амиа хэрхэн авч гарах вэ гэдэг асуудал сэтгүүлчдийн хувьд хамгийн төвөгтэй болоод байгаа юм.
Урьд өмнөх дайн түүхэнд тагнуулууд сэтгүүлчийн дүрээр явж мэдээлэл цуглуулах бюу эсвэл сэтгүүлчдийг тагнуулын ажилд урхидаж оруулдаг байсан тул жинхэнэ сурвалжлах ажил хийж байгаа сэтгүүлчдийг одоо ч тагнуул гэж хардаж сэрдэх нь тэдний амь насанд аюул учруулсаар байдаг аж. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Токиод ажиллаж байсан Английн Ройтерс агентлагийн сурвалжлагч Жимми Коксыг Японы тал тагнуул хэмээн баривчлан 55 цаг байцаасны дараа тэр1940 оны долдугаар сарын 29-нд цагдаагийн газрын гуравдугаар давхрын цонхноос унаж үхсэн байна. Цогцос нь хананаас жаахан зайдуу ч гэмтлийн шинж тэмдэг нь 40 фүүтийн өндрөөс унасныг баталжээ. Түүнтэй адил нөхцөлд байсан америк сэтгүүлч Коксыг олон цагийн тасралгүй байцаалтын ажиллагаанаас болоод орчны мэдрэмжээ алдаж нэг давхрын цонх гэж бодоод зугтах гэж оролдсон байж магад гэсэн таамаглал дэвшүүлдэг. Японы нууц албаныхан түүнийг Токио дахь Английн ЭСЯ-нд мэдээлэл өгдөг гэж итгэж байсан ч амь насыг нь хөнөөх зорилгогүй байсныг дайны дараа ил болсон бичгийн баримт харуулдаг. Түүний тагнуул байсан эсэхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Харин Кокс эхнэртээ зурвас үлдээж Ройтерс, даатгал болон банкны хүмүүстэй уулзаарай гэсэн байдаг аж. Ройтерс тус агентлагийн бусад сурвалжлагч нартай Кокс албан ёсны холбоогүй байсан тухай хэвлэлийн мэдэгдэл гаргахдаа сурвалжлагчдынхаа цалин пүнлүүг ЭСЯ-аар дамжуулж олгодог талаараа огт дурдалгүй орхисон байна. Японы мэдээллийн Мацука ов Домей агентлаг Лондон дахь элчин сайдаараа дамжуулж Коксын бэлбэсэн гэргийд эмгэнэл илэрхийлэн 100 мянган иен буюу 5800 паунд өгчээ.
Вьетнамын дайны үед хоёр тал тус тусынхаа байдалтай танилцуулахаар сэтгүүлчдийг харилцан солилцоход Нью Уорк Таймс сонины Харрисон Салисбөри Хойд Вьетнамд очиж үзээд “АНУ хоёр хотыг ээлжлэн довтолсоор байгаа ч хангамжийн зам нь бага зэрэг л гэмтжээ” гэсэн гарчигтай материал бичиж сониныхоо 1966 оны 12 дугаар сарын 27-ны дугаарт хэвлүүлж байжээ. Түүнийг нэгдсэн улсдаа буцаж ирсэн хойно нь коммунистуудад тагнуулаар элссэн эсэхийг нь шалгаж байсан аж. Түүнчлэн Харрисон Салисбөри дайы талбарыг нүдээр үзсэн гэрчийн хувьд 1967 онд Конгрессийн хуралдаан дээр мэдүүлэг өгчээ.
Энэ оны наймдугаар сард Нэйшнл Жиографик сэтгүүлийн захиалгаар Сахэлийн түүх, соёлыг сурвалжлахаар явж байсан Чикаго Трибьюн сонины сурвалжлагч Пол Салопекийг Суданы албаны хүмүүс баривчилсан нь шинэвтэр жишээний нэг болж байна. Пулитцерийн хоёр удаагийн шагналтай, 44 настай тэр эрийг Чад гаралтай жолооч, орчуулагчийнх нь хамт тагнуул хийсэн, албан баримт бичиг сурвалжлагандаа ашигласан, худлаа мэдээлэл дамжуулсан, Судан руу визгүй орсон гэсэн эрүүгийн хэрэгт буруутгасан байна. Чикаго Трибьюн, Нэйшнл Жиографик-ийн редакц удаа дараа мэдэгдэл хүсэлт гаргаж, гэргий болон үзэг нэгт нөхөд нь Суданы засгийн газарт хүсэлт тавьснаар Пол Салопекийг тун удалгүй сулласан билээ.
-Өнөөдрийн дайны сурвалжлахуй нь болж байгаа үйл явдлын талаар олж мэдэж авснаа та сонгож юу нь аюулгүй вэ, алийг нь сурвалжлагатаа оруулах вэ гэж өөрөө тунгааж шийдэх асуудал биш болоод байна. Цэргийнхэн сэтгүүлчдийн үйл ажиллагааг үлэмж хязгаарласнаараа мэдлэгийг нь бас боогдуулж байна. Егөөтэй нь, бид бага юм мэдэх хэрнээ илүү их сумны бай болж байна гэж Сэтгүүл зүй дэх Онц байдлыг хангахын төлөө Төсөл байгууллагын захирал Том Розенстил хэлж байна.
Үүнийг батлах мэдээлэл ч өнөөдрийн сонины шинэхэн дугаарт гараад иржээ. Иракт ажиллаж байгаа америк сэтгүүлчид аюулгүй байдлынхаа талаар илүү их санаа зовдог болсныг Петер Жонсон. (Юү Эс Эй Түдэй сонин. 2006-12-18) мэдээлсэн байна. Си Би Эс-ийн Элизабет Палмер “хулгайлагдах, довтлуулах аюулаас сэргийлж нэг газраа 15 минутаас илүү зогсдоггүй” гэсэн бол Фокс Ньюс-ийн Дэвид Макдагал “цэргийн машинд суухаа ер больсон” гэсэн байна. Саддам Хуссейний үеэс тэнд байгаа Эн Би Си-гийн Жэйн Арраф “Америк цэргүүд, Канзасаас ирсэн эрчүүд, иракчуудыг ямар баатарлаг хөдөлмөрлөж байгааг та харж байсан ч тэдэн тийш очиж сурвалжилж чадахгүй, аюул багатай газрыг зүглэхээс өөр аргагүй болдог” гэжээ. Телевизийн хэд хэдэн сурвалжлагч зам дээр тавьсан бөмбөгөнд өртөж зарим нь амиа алдсанаас хойш тэд бүр болгоомжлох болжээ. Тэгээд яагаад ийш буцаж ирээд байгаа тухай нь Петер Жонсон асуухад тэр сэтгүүлчид “Энэ чинь манай гариг дээр болж байгаа хамгийн том үйл явдал шүү дээ” хэмээн хариулсан байна.

А.Оюунгэрэл
АНУ-ын Миссури муж

Зохиогчийн тайлбар
1999 оны зун Хэвлэлийн Хүрээлэнгийн дээд курсийн төгсөгчид, багш нарын нэг уулзалтан дээр хоёр дахь жилийн төгсөгч Л.Итгэлтөгс дайны сурвалжлага хийхдээ барууны сэтгүүлчид яагаад нэг талаас нь сурвалжлаад байгаа тухай асуухад Лия Коленберг багш “Дайны сурвалжлага хэцүү л дээ. Орчин нь өөр” гэсэн товчхон хариулт өгч байсан юм. Тэр үед Балканы хойг дээр дайн болж, НАТО-гийн онгоц Сербийг бөмбөгдөж байлаа. Түүнээс хойш би ч бас оюутныхаа асуултын хариуг олж өгье гэж дотроо бодсоор явсан билээ. Дээр бичсэн зүйлийг Итгэлтөгсдөө асуултын хариулт болгон барьж байна. Бүрэн дүүрэн хариулт болоогүй нь мэдээж. Дэндүү том сэдэв болохоор уншиж судалж барагдахгүй юм билээ. Өөрөө гүйцээнэ биз дээ. Багш нь ёслов.

Ашигласан ном
Donald Read. The Power of New. The History of Reuters. Oxford University Press.1992
Helen Thomas. Watchdogs of Democracy? Scribner. 2006
Herbert N. Foerstel. Killing the Messenger. Praeger Publishers. 2006
Norman Solomon. War Made Easy. John Wiley & Sons. 2005
Norman Solomon & Reese Erlich. Target Iraq. Context Books.2003
Reporting Vietnam. Part one: American journalism 1959-1969. Library of America. 1998
Tom Fenton. Bad news.Regan books. 2005

• Дайны бүс нутагт ажиллах сэтгүүлчдэд өгөх зөвлөмж

Явахын өмнө

• Маш их дарамт шахалттай орчинд ажиллах туршлагыг олж ав
• Тэгвэл орчин нөхцөлөө ойлгож тааварлах зөн совингоо хөгжүүлж, тухай бүрт нь тохируулан зөв шийдвэр гаргаж сурна.
• Мөргөлдөөний бүсийг зүглэхээ түр азна
• Өөрөөр хэлбэл хамгийн аюултай үед нь анхны хүн болж бүү оч. Ялангуяа байлдаан болох газар бол эхний довтолгоо өнгөрсний дараа оч.
• Сургалтанд хамрагд
• Дайны бүсэд сэтгүүлчид зэвсэггүй явах учраас өөрийгөө хамгаалах аюулгүй байдлын сургалтад суух хэрэгтэй.
• Сансрын холбооны утас болон бусад техник хэрэгслээ найдвартай байлга
• Элдэв хяналтгүйгээр материалаа хурдан явуулахад эдгээр хэрэгсэл тань тусална.
• Даатгалд хамрагд
• Даатгал үнэтэй ч хамгийн чухал зүйл.

Очсон хойноо

• Маш болгоомжтой бай. Мэдрэмжээ ашигла.
• Буцаж ирэх тань таны гол зорилго. Таны үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Тиймээс зөв шийдвэр гарга.
• Туслагчдаа сайтар таньж мэд
• Гадаад оронд сэтгүүлчид орчуулагч, жолооч зэрэг бусад туслагч нартаа найддаг. Тэд нар нь эх сурвалжтай холбож, ярилцлагын цагийг болзож, ахуй соёлын талаар ойлгуулж өгдөг. Туслагч нарыг олж авахдаа бусад сэтгүүлчдээс зөвлөгөө авч, өөрөө тэдний талаар бичих гэж буй мэт сайтар судал.
• Үйл явдлын цэгт хүрч бай
• Сэтгүүлчдийн гол зорилго бол үйл явдлын газарт бүхнээс түрүүнд очиж зөв байрлал олж авах байдаг. Очих нь төвөгтэй байсан ч оролдоод үзэх хэрэгтэй.
• Аялахдаа хэсэг бүлгээрээ явж бай
• Дайны үеийн сурвалжлагч нар бие биенээ хамгаалах үүднээс хамт явцгаадаг.
• Баримтаа шалгахын тулд бусад сурвалжлагчидтай баг болж ажилла
  Үйл явдлын газраас та нэг талын мэдээлэл олж авсан байгаа. Биеэрээ хүрч нөгөө талын баримтыг шалгах аргагүй тул нөгөө талд ажилласан сэтгүүлчидтэй ярилцаж, бас бүсийн товчоог удирддаг эрхлэгч нартайгаа зөвлө.
• Засгийн газрын бус байгууллагуудтай ажилла
• Олон улсын байгууллагууд, төвийг сахисан ажиглагчид нь сурвалжлагч редакторуудын хувьд мэдээллийн үнэлж баршгүй эх үүсвэр болдог.
  

Хэвлэл мэдээллийнхэн их буруутай

Өнөөдөр Монголд болсон үйл явдлын талаар сонсож, уншиж мэдээд гайхаш алдарч байна. Улс төрийн байдлыг ингэтэл нь тогтворгүйтүүлэхэд, ардчиллын утга учрыг алдагдуулахад манай сэтгүүлчдийн ялангуяа хэвлэл, мэдээллийн эзэд, эрхлэгч, захирал, дарга нарын оруулсан хувь нэмэр их шүү. Тэд дэндүү нэг талыг барьцгааж, улс төр болон бизнесийн хүрээнийхний гар хөл болцгоож байсан. Нийтэлж гаргасан сонин хэвлэл болгон нь, агаарын долгионоор цацсан мэдээ нэвтрүүлэг бүр нь тэдний нүүр царайг тод харуулж байсан. Өөрсдөө ч хөрөнгөжихийн төлөө сэтгүүл зүйг худалдаж, хүн гүтгэх, турхирах талаар олон зүйл хийсэн. Юун нийгмийг олон нийтийн хяналтад байлгахын тулд тэдний өмнөөс хоточ нохойн үүрэг гүйцэтгэх вэ? Энэ үүргээ огт огоорсон.

Ардчиллыг тайван замаар хийсэн гэж дэлхийн чихэнд сайхан мэдээ сонордуулаад дараа нь төр, засгийн хэвлэл мэдээлэлгүй болгосон хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультай гэдгээрээ бид бусад орныхон болоод мэргэжил нэгтнүүдийнхээ дунд бахархдагсан. Ийм сайхан боломжуудыг хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан ашиглаж чадалгүй өөрсдөө сэтгүүл зүйн нэр хүндийг уландаа гишгэж байгаад харамсах юм даа. Монголын ард түмнийг тэнцвэртэй, хэрэгцээтэй мэдээллээр нь хангаж байсан бол тэднийг санал бодлоо хуваалцдаг, бусдын үгийг хүлээцтэй сонсож харилцан ярилцах боломжоор хангаж өгдөг байсан бол нийгмийн өмнө гэгээрүүлэх үүргээ биелүүлэх байсан юм. Ингэж л бодогдоод байна даа.

2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үйл явдлын талаар, мөн сонгуулийн талаар өөрсдийнхөө бичсэн мэдээ, материалыг гадаадын сэтгүүлчдийн бичсэнтэй харьцуулаад үз дээ л гэж хэлье дээ.

А.Оюунгэрэл

Ларри Кинг ба Сэтгүүл зүй

Телевизийн шоу нэвтрүүлэг хөтлөгчдийг хүмүүс сэтгүүлчидтэй ямагт андуурч байдаг. Миний 2001 онд бичиж байсан энэхүү материал тэдний ялгааг бага ч атугай ойлгуулж өгөх байх аа. Энэхүү материалыг “Сэтгүүлч” сэтгүүлийн 2001 оны гуравдугаарт товчлон бэлтгэж тавьсан хүн нэрийг минь орхисон байсан. Дараа нь англиар бичсэн хувилбарыг нь блогдоо мөн тавина гэж бодож байгаа.
А.Оюунгэрэл

Ларри Кинг ба Сэтгүүл зүй

Удиртгал

Жараад оны үед Ларри Кинг “Жолооны үнэмлэх дээрээ мэргэжлээ юу гэж бичүүлсэн байдаг вэ? Өргөн нэвтрүүлэгч гэж байдаг уу?, Телевизийн хөтлөгч гэж байдаг уу?” хэмээн Майами хотын Даблью Эй Эйч Ар (WAHR) радиогийн ток-шоу хөтлөгч Артур Гадфригээс асуухад
- “Худалдагч/борлуулагч” гэж бичсэн байдаг. Бидний мэргэжил бол энэ шүү дээ, Ларри минь. Би ингээд л биччихдэг шударга хүн хэмээн хариулж байжээ. Ийнхүү ток шоу хөтлөгч хүний хийдэг ажлыг Артур Гадфри ойлгомжтойгоор түүнд тайлбарлаж байсан юм. Тэр үед Ларри Кинг коллежийн боловсролтой болж амжаагүй явсан хэдий ч радиод ажилд орохоор хүлээх зуураа тэрбээр диск жокей, нэвтрүүлэгчид болон ток шоу хөтлөгчдийг ажиглангаа сэтгүүл зүйг судалжээ. “Хоёр долоо хоноггийн турш энэ маягаар ажиглаж хийж сурч мэдсэн зүйл маань бараг сэтгүүл зүйн магистрийн зэрэг горилон суралцаж олсон зүйлтэй эн тэнцэхүйц болсон гэж би үзэж байна” хэмээн тэрбээр хожим дурссан юм. Тэрхүү “сургалтын”-хаа дараа ажиллахад бэлэн болсноо Даблью Эй Эйч Ар радиогийн менежер Маршал Симмондст хандан хэлжээ. Харин тэр менежер түүнийг Ларри Зигер гэсэн “дэндүү герман, дэндүү еврей” маягтай сонсогдож байгаа нэрээ Ларри Кинг болгон өөрчлөхийг санал болгосон байна. Энэ явдал 1957 онд болсон бөгөөд Ларри 23 настай байжээ. Ажилд орсон анхныхаа өдөр л тэрбээр микрофонтой харьцах бэрхшээлийг амссан юм.

Тэр цагаас хойш тэрбээр радио, телевизийн ток шоу хөтөлж, сонинд тойм бичдэг болсон юм. Хэвлэл мэдээлэлтэй амьдрал ажлаа холбоод тэрбээр дөч гаруй жил болж байна. Өнгөрсөн арван таван жилийн хугацаанд тэрбээр Си Эн Эн-д ажиллаж байгаа билээ. Нэр цуутай хүмүүстэй хийсэн ярилцлагууд, улс төрийн маргаан мэтгэлцээн, хэлэлцүүлгийг хөтлөн явуулсны ачаар тэрбээр хэвлэл мэдээллийн салбарын нэр хүндтэй зүтгэлтнүүдийн нэг болж чадсан юм. Ажлын өдрүүдэд орой бүр есөн цагаас гардаг нэвтрүүлгээр дэлхийн өнцөг булан бүр дэх үзэгчдээс утсаар дуудлага авч оролцуулдаг. Кингийн зүгээс үзэгчдэд бий болгосон имиж нь өргөн бөгөөд хүчтэй. Учир нь түүний хөтлөн явуулдаг ярилцлагууд нь энгийн хөгжөөн цэнгээний хэлбэрийг мэдээ мэдээлэлтэй хослуулсан байдаг бөгөөд түүний ажил мэргэжлийг чухам юу гэж тодорхойлох талаар хүмүүс ямагт эргэлзэж гайхдаг. Тэр ч бүү хэл түүний ажил бүтээлийг сэтгүүл зүйн үүднээс өрсөлдөгчид нь шүүмжилдэг учир “Тэр сэтгүүлч мөн үү?” гэсэн асуулт ямагт тавигдаж байдаг ажээ.

Ларри Кинг сэтгүүлч мөн үү?

Yгүй, тэр сэтгүүлч биш. Түүнийг шүүмжлэгчид хэлэхдээ, хөтөлж явуулдаг ярилцлагууд нь тэнцвэргүй, буруу ташаа мэдээлэлтэй байдаг төдийгүй заримдаа бүр таамаглал шинжтэй зүйл агуулсан байдаг гэжээ. Түүнчлэн, тэр өөрийгөө сэтгүүлч биш, харин мэргэжлийн ярилцлага авагч гэж нэрлэдэг. Иймээс дээрх асуултын хариулт маш энгийн байж болох нь. Ларри Кинг бол өргөн нэвтрүүлгээр цацагддаг ток шоунуудыг хөтлөгчдийн нэгэн адил үзэгч олныг зугаацуулан баясгагч нэгэн. Мэдээ, шинэ содон мэдээний агуулгатай ярилцлагууд нь телевизээр улс төрийн нийтлэл нэвтрүүлгийг дэлхийн олон нийтэд хүргэх хэлбэрт эрс өөрчлөлт оруулсан. (www.cnn.com/CNN/Programs/Larry.king.live) 1992 оноос эхлэн Ерөнхийлөгчийн гурван удаагийн сонгуулийн сурталчилгааны үеэр улс төрийн шинэ маягийн телевизийн маргаан мэтгэлцээний шинэ хэлбэрийг нэвтрүүлэн хөтөлжээ. Сонгуулийн сурталчилгааны үеэрх Ларри Кингийн үйл ажиллагааг мэдээллийн Ассошэйтэд Пресс агентлаг Вашингтоны хавар цагийн ёслолтой зүйрлэдэг байна.

Өөрийгөө сэтгүүлч биш гэдгээ тэрбээр маш энгийнээр ийн тайлбарласан байдаг. Юуны өмнө, тэрбээр алив ярилцлага хийхийн өмнө ямар нэг суурь судалгаа хийдэггүй гэнэ. Тэр бүү хэл ярилцагчтайгаа юу ярилцах, ярьж болох сэдвийнхээ тухай ном ч шагайж хардаггүй ажээ. Хоёрдугаарт, тэр өөрөө зочин буюу ярилцах хүнээ сонгодоггүй. Си Эн Эн-ий найруулагч, продюсерүүд түүний хэнтэй ярилцахыг шийддэг байна. Энэ бол мэдээллийн тус сүлжээний редакцийн бодлого ажээ. Гуравдугаарт, тэрбээр сэтгүүлчдийн нэгэн адил хариултаас ургасан асуулт тавьдаггүй гэнэ. Гэвч эдгээр зүйл нь түүний хийдэг ажлын сэтгүүл зүйн агуулга, өнгийг дардаггүй байна. Нэг талаас, ярилцлага гэдэг бол сэтгүүлчдийн хувьд мэдээлэл олох нэг хэрэглүүр байдаг. Нөгөө талаас, ялангуяа өргөн нэвтрүүлгийн салбарт ярилцлага бол уламжлалт сэтгүүл зүйн нэг төрөл зүйл билээ.? Иймээс, “… улс төр, нийгмийн асуудлыг хөндөн ярилцлага, маргааныг хөтлөгч Кинг болоод, ток шоу хөтлөгч бусад хүмүүс өөрсдийгөө сэтгүүлч биш гэдэг нэрээр шалтаглан хийж бүтээсэн ажлынхаа сэтгүүл зүйн хариуцлагаас мултрах аргагүй” гэсэн дүгнэлтийг П.Лауфер хийсэн байна. (Laufer P. Inside Talk Radio. 1995 p-104) Ларри Кингийн ярилцлага авах арга барил (техник) болоод хөтөлж явуулдаг ток шоунуудын хамардаг хүрээ сэдэв чухамдаа сэтгүүл зүйн мөн чанарыг агуулсан байдаг.

Ларри Кингийн ярилцлагын арга барил

Хөтөлж явуулдаг шоу хөтөлбөрүүдээ сэтгүүл зүйн талаас “On the Line” (Галын шугаманд) хэмээх номондоо Ларри Кинг тайлбарласан байдаг боловч өөрийгөө сэтгүүлч хэмээн дуудуулахаас эрс татгалздаг ажээ. Тэрбээр номондоо, ток шоуны ертөнц нь мэдээж нь алив эрсдэл, эндэгдэлгүй биш гэжээ. Цааш нь, “бидэн рүү утасддаг хүмүүс нэр хүндтэй хэвлэлд гарснаас илүү сайн асуултыг тавьдаг. Гэвч ток шоу нь хэвлэлийн халуухан ярилцлагаас зайлсхийх нэг зам мэтээр зарим нэр дэвшигчид болон тэднийг дэмжигчид үздэг. Ток шоунууд нь сурталчилгааны үеийн хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагааны хавсралт нэмэлт болох учиртай болохоос тэднийг орлох ёсгүй. Бүгдэд хүртээмжтэй орон зай байдаг” хэмээн тэрбээр бичжээ.

“Tell it to the King” (“Yүнийгээ Кингд ярь”) хэмээх номоороо тэрбээр ярилцлага авах дүрэм нь болсон өөрийн туршлагыг хуваалцсан байдаг. Тэдгээр дүрмүүд нь ямар ч сэтгүүлчид ашиг тусаа өгөхөөр.Yзэгч олон урт асуултнаас бага зүйл мэддэг учир товчхон асуулт тавьж бай гэдэг нь түүний баримталдаг эхний дүрэм юм. Түүний хувьд сайн асуултууд нь, Яагаад, Яаж гэсэн үгээр эхэлдэг байна. Ярилцлагч зочноосоо зарим нарийн ширийн боловсруулалтыг авч чаддаг. Юу, Хэзээ, Хэн, Хаана гэсэн асуултаар ярилцлагыг эхлэх нь оновчгүй гэж үздэг. Учир нь эдгээр асуултыг тавьснаар хүн бүхэн үзэн яддаг ганц үгэн хариултыг урьж байгаа хэрэг болдог. Түүний баримталдаг хоёр дахь дүрэм бол ярилцагч зочныг үзэгчидтэй ойртуулж, үзэгчдэд татаж өгөх харцаар харилцах явдал ажээ. (Си Эн Эн-ийхэн хэлэхдээ, нүд харцаар сонгогчидтэй харилцах өөрийн нэрийн цахим нэрийг ерөнхийлөгчид, нэр дэвшигчдэд бий болгож чадсан гэдэг.) Дараагийн нэг дүрэм нь хэрэв шаардлагатай бол яриан дундуур орж саатуулах явдал ажээ. Тэрбээр бичихдээ, “Ярилцлага сунжраад, үлбэгэр болох гээд байгааг мэдрэх бүртээ би яриаг тасалж саад хийдэг. Би өөрийгөө үзэгчтэйгээ зүйрлэдэг учир өөрийн мэдрэмжид найддаг. Хэрэв ярилцлага маань уйтгартай болоод байгаа юм шиг сэтгэгдэл надад төрвөл, үзэгчдэд ч мөн нэгэн адил байгаа байх гэж би боддог” гэжээ. Түүний баримталдаг сүүлчийн дүрэм бол зочин ярилцагч руугаа довтлохгүй байх явдал юм. Тийн довтлох нь явуургүй арга юм. Довтолгоо бол ярилцагчид эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэн, гомдоож болзошгүй бөгөөд ийм аргаар хөтлөгч хангалттай мэдээллийг зочноосоо авч чадахгүй. Түүний оронд хариу цохилт, харилцан маргаан мэтгэлцээн үүсгэх нь зүйтэй.

Ларри Кинг бол ярилцлага авагч байх төрөлхийн авьяас билэгтэй нэгэн. Тэр ер бусын сониуч хүн ажээ. Сониуч зан бол сэтгүүлч хүнд зайлшгүй байх нэг чанар юм. Си Эн Эн-ээс тухайн ярилцагчийн талаар өгсөн мэдээлэлтэй танилцахаас биш урьдчилж асуулт бэлтгэдэггүй байна. Өөрийнхөө сониуч чанараа алдахгүйн тулд тэр ярилцлаганд уригдсан зочныхоо номыг уншдаггүй. Хэрэв тухайн зочин– ярилцагчийн бичсэн номыг уншчих юм бол тэр хүн яагаад тэр номыг бичих болсон учир шалтгааныг мэдчихнэ, үүнээс болж ярилцлага сонирхолгүй болж жам ёсоороо энгийн болж чадахгүй гэж тэр үздэг байна. Энэ нь түүнийг сэтгүүлчдээс ялгаруулж байна. Учир нь сэтгүүлч хүн номын тухай мэдээлэх гэж байгаа бол ярилцлага хийхээсээ өмнө заавал ярилцагчийнхаа номыг уншсан байх ёстой.

Түүний хөтөлдөг ток шоунуудын сэдвийн хамрах хүрээ

Кинг бичсэнчлэн, олон нийтээр хэлэлцүүлэн ярилцах асуудал, сэдвийн хүрээ өргөн болсон, ялангуяа, эфирт ажилласан дөчөөд жилийн хугацаанд нь зарим асуудал сэдвийн хүрээ ер бусын өргөн далайцтай болсон ажээ. Yр хөндүүлэх, жирэмслэлт зэрэг үгийг хүн ард тэр бүр хэрэглээд байдаггүй байсан тэр үед Ларри үр хөндөлтийн асуудлыг эфирт гаргаж ирж байжээ. “Сэтгэцийн эмгэг гэх мэт юм байдаггүй” гэсэн жигтэй үгээр тэргүүлэх сэтгэл судлаач Томас Щацтай хийсэн ярилцлагаа эхэлж байсан удаатай.

Сонгуулийн жил бол түүний хөтөлж явуулдаг хэлэлцүүлэг маргааны хувьд онцгой үе болдог. Намын анхан шатны түвшинд явуулсан сонгуулийн үсэргээ, нэр дэвшигчийг шалгаруулах бүх нийтийн санал хураалт болон сонгуулийн санал хураалт болж дуусах хүртэлх бүх үе шатны турш Ларри нэр дэвшигчдийн хөргийг дэлгэрэнгүй, илэн далангүй ярилцлагуудаараа гаргаж ирэн, олон нийтийн маргаан мэтгэлцээнийг өрнүүлэх ажлыг хийдэг. Улс төрийн энэ улиралд тэрбээр ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч дэд ерөнхийлөгч Алберт Гор, сенатор асан Билл Брадли, захирагч Жорж Буш, сенатч Жон МкКайн нар оролцсон ярилцлагуудыг хөтөлж байсан. Си Эн Эн мэдээлснээр, улс төрийн томоохон маргаан мэтгэлцээн, мэдээллийн сонголтыг хийх талбар нь Ларри Кингийн гүйцэтгэсэн үүрэг роль мөн гэж дэлхийн тэргүүлэх улс төрчид дахин дахин нотлон мэдэгддэг байна. 1999 онд Югославын эсрэг НАТО-гаас агаарын цохилт хийх үеэр тэрбээр АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Алберт Гор, Британийн ерөнхий сайд Тони Блэйр, Македон, Албанийн ерөнхийлөгчид болон Босни, Туркийн ерөнхий сайд нартай уулзаж ярилцаж байсан юм. Шинэ он гарахын өмнөхөн тэрбээр Билл Гэйтстэй уулзаж технологийн ирээдүйн тухай ярилцаж байсан юм. Мөн Билл болон Хиллари Клинтон, дээрхийн гэгээн Далай лам, Барбара Стрэйзанд, Мадонна, Михайл Горбачев, Том Круз, Аль Пачинно нар түүний нэвтрүүлгийн анхны зочид болж байв. Энэ мэтээр түүний уулзаж ярилцсан хүмүүсийн нэрсийн жагсаалт маш урт болох билээ. Өөрөөр хэлбэл, Ларри Кингийн шууд ярилцлагууд хамгийн шууд бөгөөд хамгийн өвөрмөц онцгой хэлбэрээр дэлхийн улс төр, соёл урлагийн шилдэг зүтгэлтнүүдийг үзэгчидтэй уулзуулж таниулсаар байна. Зочиндоо тавьсан анхны асуулт нь тухайн ярилцлага нэвтрүүлгийн сэдэв агуулгыг ерөнхийдөө тодорхойлдог. Түүний хэлж байгаагаар, тухайн ярилцлагын сэдвээ эхний 10 минутанд үндсэндээ гаргаад ирдэг ажээ.

Петер Устиновын ярьсанчлан, хүн өөртөө тавьдаггүй асуултуудыг Ларри ярилцагчдаа тавьдаг байна. Ингэснээр хүн ер нь бодож санадаггүй байсан зүйлээ эргэцүүлэн бодоход хүргэдэг байна. Тухайлбал, “Яагаад хийл хөгжим гэж? Та өөрийгөө сайн хийлч болно гэдэгт итгэдэг үү?” хэмээн Исаак Стернээс асуухад цаадах нь “Тийм ээ. Гэхдээ миний ээж надад хийл өгсөн юм. Хөгжим зүрх сэтгэлээс гардаг аялгуу, харин хөгжмийн энэ зэмсэг бол ердөө л нэг хэрэгсэл. Би сайхан хуруутай. Би сайн төгөлдөр хуурч болж болох байлаа. Ээж минь надад хийл хөгжмийг өгсөн юм” хэмээн хариулж байжээ. “Tell me more” гэдэг номондоо Ларри, “мэдээний сурвалжлагчдын олж харж, хэлж чадаагүй тэр зүйлийг хүн бүр мэдэхийг хүсдэг байх гэж би боддог. Тэд дэндүү мулгуу муйхар харагдахаасаа айдаг. Тэнэг асуултууд яагаад гардаг вэ гэвэл, тийм асуултуудыг тавьж байгаа хүн тухайн асуултын хариулт ямар байж болох талаар ямар ч ойлголт төсөөлөл байхгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрснөөс болдог. ” Yүнд л ярилцлага хийхийн өмнө судалгаа хийхээс түүний зайлсхийдгийн гол санаа оршиж байгаа юм.

Зочдыг мэдээллийн эх сурвалж гэж үзэх

Телевизийн ярилцлага гэдэг бол ганц хүний шоутай л адил. Энэ бол орон нутаг, үндэсний юм уу олон улсын мэдээллийн үргэлжлэл болдог. Ихэнх тохиолдолд телевизийн ярилцлагыг хандив өргөх, алив сурталчилгаа явуулж өрнүүлэхэд хэрэглэдэг. Иймээс зочдыг сонгох нь тийм чухал биш. Зочин мэдээллийн эх сурвалжийн хувьд эфирт үзэгчдийн өмнө багагүй хугацаагаар гардаг. Зочин энэ боломжийг ашиглан өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэх төдийгүй үзэгчдийг төөрөгдүүлэх боломжтой болдог. Ларри Кингийн шоу бол уламжлалт нэг хүний шоу. Харин Си Эн Эн заримдаа үзэл бодлын зөрчилдөөнтэй хүмүүсийг эфирт дэлгэцнээ микрофоны өмнө тулалдуулдаг. Энэ нь нэг ёсондоо ярилцлагын өргөтгөсөн хэлбэр бөгөөд ярилцлагыг өөр өөр талуудыг оролцуулан хийснээр нэвтрүүлгийн сэдвийг нэмж хөгжүүлэх боломжтой байдаг.

Тодорхой шалтгаанаар, Кинг зочин оролцогчийг сонгох үйл явцад оролцолгүй ирсэн юм. Дээр дурьдсанчлан хэнийг оролцуулах нь Си Эн Эн мэдээллийн сүлжээний редакцийн бодлого юм. Энэ нь сонины үзэл бодлын нүүртэй л ижил. Продюсерүүд энэ өдөр, дараагийн өдөр хэний дуу хоолойг эфирээр гаргаж хүргэх вэ гэдгийг шийддэг. Хөтлөгчийн ажил бол аль болох сонирхолтой, зугаатай хэлбэрээр зочноос аль болох их хэмжээний мэдээлэл гаргаж авах явдал юм. Ларри нэвтрүүлэгт оролцогч, зочныг сонгох ажилд оролцдоггүйн өөр шалтгаанууд бий. Хэрэв зочныг сонгох ажилд хэрэв тэр оролцвол магадгүй найз нөхдөө ч юм уу, зөвхөн өөрийн таалдаг хүмүүсээ оруулчих юмсан гэсэн бодол нь дийлнэ гэсэн үг. Хэрэв тэгдэг бол түүний нэвтрүүлэгт бэйсболын багийн менежерүүд олноор оролцох байсан байх. Тэр магадгүй савангийн дуурийн гуравдагч, дөрөвдөгч дүрд тоглож байсан 27 настай мэднэ чадна гэсэн хүмүүсийг лав оруулахгүй байсан байх.

Yзэгч олон нь хэн байхыг тэр мэдэхгүй ч сонсогч, үзэгчдэд гайхамшигтай сэтгэгдэл төрүүлэх зочныг яаж бий болгохыг тэр мэддэг юм. Сайн ярилцлага хийх тодорхой шалгуур шаардлага байдгийн нэгэн адил, сайн зочин-ярилцагчийг бүтээж төлөвшүүлэх тодорхой чанарууд бий. Хэрэв тухайн зочин, балетийн бүжигчин ч бай, гагнуурчин ч бай, улс төрч ч бай, гэрэл зурагчин ч бай эсвэл ая зохиогч ч бай хамаагүй тэдгээр шинж чанаруудыг хадгалсан бол шоу сайхан болно. Сайн зочныг бүтээх эхний нэг чанар нь үзэгчдэд тэр зочин нь юу хийдгийг тайлбарлах чадвар. Зочны эзэмшвэл зохих эхний шинж чанар бол, юу хийдгээ тайлбарлах чадвар юм. Хоёр дахь чанар нь хийдэг зүйлдээ хэр сэтгэлтэй сонирхолтой, шуналтай байдаг. Дараагийн нэг чанар бол, хошин шогийг мэдрэмжтэй байх явдал, нэн ялангуяа өөрийгөө хөөрхөн егөөгөөр тодорхойлох чадвар. Сүүлчийн нэг чанар нь жаахан ааш гаргах чадвар. Хэрэв зочин эдгээр дөрвөн шинж чанарыг хадгалсан бол танд сайн зочин таарчээ. Түүний үзэж байгаагаар Синатра, Хампри нар зочинд хүнд байх дээрх чанаруудыг хадгалсан хүмүүс байжээ. Гэвч дээрх дөрвөн чанараас зочин гурвыг нь хадгалсан байсан ч та сайн шоу хийж чадна.

Тэр яагаад ток шоуны хөтлөгч болов?

Ток шоу хөтлөгч болсноо тайлбарлахдаа Ларри нэлээд тулгамддаг. Гэвч Нью Йоркт өссөн тэрбээр хүүхэд ахуй цагаасаа л радио сонсох дуртай байжээ. Цагаачид Америкийн бусад хэсэг болон дэлхийтэй харилцдаг цорын ганц хэрэгсэл нь радио байсан юм. Ийм замаар тэр радиог сонсож, радиогоос суралцсан. Хожим нь тэр нэвтрүүлэгч,хөтлөгч болж радио, телевизтэй амьдралаа холбосон аж. Өргөн нэвтрүүлэгч байх ямар байдаг талаархи сэтгэгдлээ тэрбээр “Tell me more” гэдэг номоороо дамжуулан бусадтай хуваалцан бичихдээ, “Энэ бол эрх чөлөө, цаг хугацаа,сонсогчидтой харилцах харилцааны хэлбэр. Би радиогийн сонсогчидтай тайлбарлахын аргагүй онцгой хэлхээ холбоотой болсон. Тэд сувгаа солихгүй, утсаа таслахгүй байдаг, тэд маш өргөн хүрээтэй, таамаглахын аргагүй зүйлийг олж мэдэх гэсэн эрмэлзэлтэй байдгийг миний төрөлхийн сониуч зан хуваалцдаг гэж тодорхойлно. Учир нь ярилцлага эхлэхийн өмнө намайг хичнээн их шинэ мэдээллийн сан угтаж байгаа талаар би ямар ч төсөөлөлгүй байдаг. “

Ларри Кинг ток шоуны хөтлөгч болоход Майами хотын Артур Гадфри хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байж болзошгүй гэж үздэг. Ларри Кинг нэвтрүүлэг хөтлөх хэв маягаа Гадфригээс өвлөж авчээ. Гадфри нэг долоо хоногийн турш Ларритай хамт нэвтрүүлэг хөтлөх хугацаандаа их зүйлийг заасан бөгөөд тэр үед “Авьяас, энгүүн байх хоёрын ялгаа нь өөрийнхөөрөө байхад бэлэн байх, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлэн харуулж, богино хугацаанд хариу үйлдэл үзүүлдэг байх, айдсаа даван туулахад бэлэн байх явдал” гэдгийг тэр ойлгосон байна. Өөрийн баримталдаг зарчмаа тэрбээр энгийнээр ийн тайлбарлажээ: Өөрийнхөөрөө байна гэдэг нь “… хэн нэгэнтэй адил байх юмсан гэж бодож эхэлсэн агшин бол таныг зовлонд унагадаг. Та дуугаа өөрчилж өөрийнхөөсөө илүү хүнгэнэсэн гүн дуугардаг болгохыг хичээнэ гэдэг нь та өөрийнхөөрөө байхаа больж байгаа явдал.” Түүний энэ зарчим түүнийг ток шоуны хөтлөгч байж үг хэлэх эрх чөлөөгөө давуу эрхтэй эдлэхэд нь тусалдаг. Төрөлхийн сониуч зан, ярилцлага авах авьяасаа ашиглан тэрбээр зочидтойгоо харилцан ярилцах замаар их зүйл сурч авдаг. Энэ бол түүний ярилцлага авагч байх нэг шалтгаан юм. Сонсож, суралцах нь түүний хөтөлдөг шиг ярилцлагуудыг явуулах цорын ганц арга гэж тэр үздэг. Тэр өөрөө сурч байгаа бол үзэгч олонч мөн сурч байна гэж үздэг.

Дүгнэлт

Ларри Кинг бол телевиз, радиогийн ток шоуны гарамгай хөтлөгчийн зэрэгцээ, сонины тоймч билээ. Гэвч түүний сонины тойм бичдэг тухай хэн ч ярьдаггүй. Тэрбээр сэтгүүл зүйн байтугай коллежийн албан боловсролгүй боловч “хийнгээ суралцах аргаар” ток шоуны бизнест өөрийн ажил амьдралын байр суурийг олж авсан нэгэн. Тэрбээр тийн ажиллаж суралцах явцдаа асуулт хэрхэн тавих талаар боловсруулсан зарчмууд нь сэтгүүлчдэд ч тустай билээ. Түүний ярилцлагууд нь сэтгүүлчдийн анзаараагүй орхисон зүйлийг юм уу, өөр өнцгөөс харсан зүйлийн үргэлжлэл, нэмэлт болж өгдөг. Улс төр, эдийн засаг, нийгмийн асуудлаархи түүний ярилцлагуудын сэдвээс болж үзэгчид заримдаа түүнийг мэдээний сурвалжлагчдын нэг гэж үздэг бөгөөд шүүмжлэгчид түүний бүтээл туурвилыг сэтгүүл зүйн өнцгөөс нь харж дүн шинжилгээ хийх нь бий.

Тэрбээр өөрийгөө сэтгүүлч хэмээн өргөмжилдөггүй, ток шоуны зорилго сэтгүүл зүйнхээс өөр байдаг гэж ярьдаг боловч олон нийт түүнийг сэтгүүлч хэмээн хүлээн авч, сэтгүүл зүйн шагнал урамшил болон хүндэт цолуудыг нэг бус удаа хүртээжээ. Бостон Финикс-ийн хэвлэлийн шүүмжлэгч Марк Журкович хэлэхдээ, “Би түүний хийдэг зүйлийг сэтгүүл зүй гэж нэрлэхгүй. Энэ бол хөгжөөнт нэвтрүүлэг, үзэл бодол, маргаан мэтгэлцээнээс бүрдсэн зүйл” гэжээ. 1992 оны сонгуульд үзүүлсэн хэвлэлийн нөлөөнд дүн шинжилгээ хийсэн Лос Анжелос Таймс-ийн сурвалжлагч Том Розентэйл, тухайн үедээ мэдээлэл цуглуулах, түгээх үйл явцад Ларри Кинг мэтийн нэр нөлөөтэй хувь хүмүүсийн довтолгоон нөлөөлөх вий хэмээн эмээж байжээ. Хожим нь тэр бичихдээ “Кинг болон сэтгүүлч мэт харагддаг хүмүүсийн мандалт нь хэвлэл мэдээллийг манипуляци, таамаглал, сураг ажигт нээлттэй болгодог. Ярилцлагын мастерууд өөрсдийн зорилготой боловч тэд өөр зарчим стандарт барьж ажилладаг” гэжээ. Ларри Кинг болон ток шоу хөтлөгч бусад хүмүүсийн хийдэг ажил нь сэтгүүл зүй шиг харагддаг ажил гэдэг үндсэн тодорхойлолтод нийцэж байна. Тиймээс ч Ларри Кинг бол өөрийгөө элдэв далд санаагүй хөгжөөн баясгагч хэмээн нэрлэдэг сонирхолтой хүн.

А.Оюунгэрэл

Олон Түмний Нийгмийн Онол

Монголын хэвлэл, мэдээллийн өнөөгийн явцыг анхааралтай ажиглан хардаг хүн бүр энэ тайлбар өгүүллийг уншаарай.

А.Оюунгэрэл


Олон Түмний Нийгмийн Онол

Mass Society Theory

Олон Түмний Нийгмийн онол нь XIX зууны сүүлчээр нийгмийн шинэчлэлийн явцад үүсэн гарч иржээ. Хаадын угсааныхан, албан хаагч сэхээтнүүд, дээд ангиллын улс төрчид зэрэг элит бүлгийнхэн эрх мэдлээ алдахдаа өөрсдөдөө тулгарсан нийгмийн асуудлуудыг шийдэхэд маш их хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй болсон юм. Тэдний хувьд олон түмний мэдээллийн хэрэгсэл (Тухайн үед радио, ТВ байгаагүй. Зөвхөн сонин, сэтгүүл л оршин тогтнож байлаа) нь өөрсдийг нь халж өөрчилсөн шинэ нийгмийн болж бүтэхгүй талыг харуулсан гол бэлгэ тэмдэг болж байлаа. Шар сэтгүүл зүйг нэвтрүүлсэн олон зуун сониныг тэд хагас бичиг үсэгтэй уншигчдаа өөгшүүлж, ёс зүйгүй үйл ажиллагаа явуулсан үлэмж хүчтэй, монополь маягийн үйлдвэрлэл гэж үзэж байв. Боловсрол, шашны тэргүүлэгч үзэлтнүүд зохимжгүй, нүгэлтэй, соёлгүй агуулгаараа уншигчдыг татсан хэвлэл мэдээллийн хүч чадалд дүргүйцэж байлаа.

1840-өөд оноос хойш олноор үүсэж бий болсон хэвлэл улс төр, бизнест шууд нөлөө үзүүлж эхэлсэн юм. Улс төрийн намын сонинууд 1840-1850-иад онд пенни пресс буюу нэг центээр зарагддаг сониноор шахагдаж, улмаар 1880-1890 онд шар хэвлэлээр булшлагдсан байна.

Шар хэвлэлийг тэргүүлэгчдийн нэг Уиллиам Рэндольф Хөрст өөрөө ч улс төрд санаархдаг байсан бөгөөд мэргэжлийн улс төрчдийг эвгүй байдалд оруулах замаар нэр хүндээ өргөж нэрд гарч (популист) болж байжээ. Хөрстийн хэвлэн нийтэлдэг сонин, сэтгүүлүүд дуулиан шуугиантай мэдээ материал гаргадаг бусад олон хэвлэлийн хамт бизнест өрсөлдөгч болон засгийн газрыг шүүмжлэгчид рүү хайр найргүй дайрдаг байлаа. Тийм нийтлэл нь уншигчдын зүгээс хүчтэй дэмжлэгийг авч харин шүүмжлэлийн бай болсон хүмүүсийг айлгана. Иймэрхүү өшөө, хорсол, айлган сүрдүүлэлт, дүргүйцэл, бухимдал нь олон түмний нийгмийн онолын үндэс болж өгсөн байна. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн нийгэм дэх үүрэг болон нийгмийн өөрчлөлт хоёрын хоорондын холбоог тайлбарладаг уг онолын талаар хэд хэдэн таамаглалыг дэвшүүлэхэд хүргэжээ. Тэдгээр таамаглал нь янз бүрийн оронд тодорхой шийдвэр гаргахад хүргэсэн бөгөөд хожмоо няцаагдсан нь ч бий. Үүнд:

1. Хэвлэл мэдээлэл нь нийгмийн доторхи хорсол заналыг агуулсан, хортой хүчнийхэн бөгөөд түүнийг ариутган цэвэрлэх буюу өөрчлөн байгуулах хэрэгтэй.

Энэ нь хуучин элит байсан хүмүүсийг хяналтад авах гэсэн хэвлэл мэдээллийнхнийг эсэргүүцэн хурцаар шүүмжлэгчдийн гаргаж ирсэн таамаг бөгөөд 1920-иод оны Европт эл санаа ялсны үр дүнд өргөн нэвтрүүлгийг засгийн газрын байгууллага хянах болсон билээ. Хамгийн гашуун үр дагавар нь Германд нацист нам засгийн эрхэнд гарснаар илэрч байв. АНУ-д ч эл санааны дагуу сүм хийд, сургууль боловсролын болон төрийн байгууллагууд хэвлэл мэдээллийг хянах хувилбарууд гарч байгаад сүүлдээ өргөн нэвтрүүлгийг ажиглах эрхийг Холбооны Харилцааны Комисс (FCC буюу Federal Communications Comittee) гэдэг засгийн газрын агентлагийн мэдэлд өгчээ.

2. Хэвлэл мэдээлэл нь дундаж хүмүүсийн оюун санаанд шууд нөлөөлөх хүчин чадалтай.

Уг таамаглал хэвлэл мэдээллийн үр нөлөөний онолтой ижил бөгөөд ялгаатай нь дундаж хүмүүсийн тухай ойлголтыг оруулж ирсэн юм. Хэвлэл мэдээллийн агуулгын өмнө хүчгүй сул гэдгээ мэдэрч, муу үр нөлөөг нь өөртөө шууд тусгаж авдаг нийгмийн гишүүдийг дундаж хүмүүс гэж нэрлэжээ. Хэвлэл мэдээллийн үр нөлөө дундаж хүмүүст эмзэг тусдаг талаар 1940-өөд оноос хойш хэлэлцэн маргаж байгаа бөгөөд аливаа нийтэлж нэвтрүүлсэн зүйлийн агуулга хүнд шууд нөлөөлөхгүй, нөлөөлсөн гэж үзвэл бусад хүчин зүйлсээр дэмжигдсэн байдгийг эрдэмтэд баталсаар байгаа билээ.

3. Хэвлэл мэдээлэл нь хүмүүсийн оюун санааг нэгэнт эзэмдсэний дараа удаан хугацааны алив муу үр дагаврууд үүсч хувь хүмүүсийн амьдралыг бусниулаад зогсохгүй өргөн хэмжээний нийгмийн асуудлыг бий болгодог.

Энэ шүүмжлэлд зарим нэг үнэний хувь байвч онолын талаас батлагдаж чадаагүй юм. Биеэ үнэлэх, гэмт хэрэг хийх, мансуурах бодис хэрэглэх гээд нийгэмд үүссэн олон асуудалд хэвлэл мэдээллийг буруутгадаг боловч тэдгээрт адал явдалт ном, алаан хядаантай кино, хэрэглээг ташуурдсан зар сурталчилгаа ч нөлөөлсөн байж болох талтай. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээлэл нь орчин цагийн нийгмийн доторхи зөвхөн нэг институци нь билээ.

4. Урьд нь өөрсдийг нь элдэв муу нөлөөнөөс хамгаалж байсан нийгмийн уламжлалт институцээс тусгаарлагдаж холдсон дундаж хүмүүс хэвлэл мэдээллийн нөлөөнд автахдаа тун эмзэг.

Үүнийг гаргаж ирсэн олон түмний нийгмийн эртний онолчид дундад зууны үеийн Европын тосгоны амьдралыг хэт дэврүүн сэтгэлээр гоёчлон дүрсэлж байжээ. Гэтэл тэр нийгэм нь хувь хүний хөгжил, бүтээлч байдлыг хязгаарлаж байсан билээ. Хувь хүний эрх чөлөө ч тэнд чухал биш зүйл байсан. АНУ-д энэ санааг дэмждэг зарим хүмүүс телевиз үүсэж бий болохын өмнөх Америк орны уламжлалт соёлыг санагалзан дурдаж байдаг. Гэтэл тэр үед нь олонхи эмэгтэйчүүд гэрийн ажилтай, элитүүд нь л их дээд сургуульд сурдаг, үндэстний цөөнхөө хавчдаг байсан байна. Гэр орон, садан төрөл, нутаг уснаасаа холдсон хүмүүсийн хувьд мэдээллийн гол эх сурвалж буюу бараг найз нөхөр нь болсон хэвлэл мэдээлэл нь хөдөө гэртээ сонсдог байсан үлгэрийг нь зугаа цэнгээний нэвтрүүлгээр орлуулж байгаа хэдий ч нийгмийн бусад байгууллагуудтай харьцуулахад ноёлох нөлөө үзүүлдэггүй аж.

5. Хэвлэл мэдээллийн бий болгосон нийгэм дэх эмх замбараагүй байдлыг нийгмийн тоталитар дэглэмээр шийдвэрлэнэ.

1930-аад онд дэвшүүлсэн энэ таамаглал 1950-иад онд хүчээ авсан байна. Олон түмний нийгмийн тоталитар дэглэмтэй болгосон хамгийн тод жишээ бол Германд Гитлер мандан бадарч байсан үе юм. Тэр үеийн хоосон сүржигнэгчид нь дундаж хүмүүсийг улс төрийн туйлширсан экстремист хөдөлгөөнд хамруулснаар нийгмийн асуудлыг нь шийднэ гэж амлаж байв. Дундаж хүмүүсийн дэмжлэгийг авахын тулд ч тэд хэвлэл мэдээллийг ашигласан юм. Хөдөлгөөн нь бэхжихийн сацуу уламжлалт элит бүлгийнхэнд улс төрийн шахалт дарамт үзүүлсээр сөрөг хүчингүй болж, эрх мэдлийг нэг хүний гарт төвлөрүүлж тоталитар улсыг бий болгожээ. Одоо үед тоталитар дэглэм бол ардчилал, хувь хүнийг дээдэлдэг хүн бүрийн гол айдас юм. Учир нь тийм нийгэмд хувь хүний өөрийгөө илэрхийлсэн болгоныг хууль бус гэж тооцож, бүх төрлийн харилцааг засгийн газраас хязгаарлан хянаж байдаг. ХХ зууны эхэн хагаст тоталитар дэглэмтэй улс Европ, Латин Америк, Азид олноор бий болсон юм. АНУ ч дархлаатай байж чадаагүй. 1950-иад оны үед Бүгд Найрамдах намыг төлөөлж Висконсин мужаас сонгогдсон сенатч Жосеф Маккарти Америкт коммунизм дэлгэрүүлэхгүйн тулд тийм үзэлтэй гэж сэжиглэсэн хүмүүсийг засгийн газар, хэвлэл мэдээллийн байгууллагаас зайлуулах ажил зохион байгуулсан байна. Түүний гаргасан урт жагсаалтад улс төрийн системийг нь устгах гэж санаархсан гэх хүмүүсийн нэрс байсан бөгөөд сонинууд эхний нүүртээ хэвлэдэг байлаа. Олонхи сэтгүүлчид өөрсдөө тэр жагсаалтад орчихгүйн тулд Маккартийн өөдөөс сөргөхөөс эмээдэг байв. 1950-иад оны телевизийн нэрт сэтгүүлч Эдвард Мөрроу түүний ажлын арга ажиллагааг шүүмжлэх хүртэл энэ байдал үргэлжилжээ.

6. Хэвлэл мэдээлэл соёлын өндөр хэлбэрүүдийг устгаж, соёл иргэншлийг ерөнхийд нь бууруулна.

Энэ шүүмжлэлийг ойлгохын тулд сүүлийн хоёр зууны барууны соёлын элитүүдийн үзэл бодлыг мэдэх хэрэгтэй болдог. XVIII зуунд Европын сэргэн мандлын үеийн элитүүд өөрийн орны төдийгүй дэлхийн хүмүүсийг гэгээрүүлж хүмүүжүүлэхийг өөрсдийн үүрэг хариуцлага гэж үзээд соёлын өндөр хэлбэрүүдийг бий болгож байсан юм. Англи-саксон гаралтай, протестант уран зохиолтой, цагаан арьст тэдгээр эрэгтэйчүүд дэлхийн харанхуй бүдүүлэг нөгөө хэсэгт соёл иргэншил болон өндөр соёлыг түгээх нь өөрсдийнх нь үүрэг хэмээн итгэж байжээ. Гэтэл одоо үеийнхэн Кристофер Колумб анх Америк тивд хөл тавиад 500 гаруй жил өнгөрсөн хойно түүнийг болон бусад нээлт хийгчдийг нутгийн уугуул хүмүүсийн соёлыг устгасан гэж шүүмжилж байгаа. Өндөр соёлыг хамгаалагчдын зүгээс хэвлэл мэдээллийг шүүмжлэхдээ үр нөлөөтэй байдлаа ашиглан шалихгүй санаа, утгагүй үйл явдлыг хэтэрхий өсгөн дэвэргэдэг гэж үздэг байна. Тэд хүмүүст хэрэгтэй шаардлагатай зүйлийг нь өгөхийн оронд яагаад хүсэж байгааг нь өгөөд байгаа юм бэ гэж асуудаг. Мөн соён гэгээрүүлэгч, шашны зүтгэлтнүүдийн оронд яагаад хулгайч дээрэмчдийг үзүүлж харуулаад байгаа юм бэ гэж асуудаг. Тэд бас өндөр соёлын бүтээлийн оронд яагаад шог зураг тавиад байгаа талаар асуудаг. Англид засгийн газар нь өндөр соёлын төлөөх хариуцлагыг үүрч, хэвлэл мэдээллийг шууд ба шууд бусаар хянаж байхын тулд Би Би Си (BBC буюу British Broadcasting Corporation)-г байгуулсан юм. Олон түмнээ гэгээрүүлэхийн тулд симфони концерт, Шекспирийн жүжгийг нэвтрүүлдэг Би Би Си-д бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд "Нагац эгч Бииб" гэдэг нэр өгсөн байдаг.

Олон түмний нийгмийн онолчид ба хэвлэл мэдээллийн үйлдвэрлэгчид хоорондоо XX зууны турш маргасан бөгөөд уг маргааныг 1961 онд Америкийн эрдэмтэн Бернард Берелсон "Соёлын ардчиллын талаархи аугаа маргаан" гэж нэрлэсэн байдаг. Берелсоны үзсэнээр маргаанд гурван бүлэг хүмүүс оролцжээ. Нэгдүгээр бүлэгт Practicus буюу хэвлэл, мэдээллийн салбарт ажиллагсад, хоёр дахид нь Academicus буюу олон түмний нийгмийн онолчид, гуравдугаарт нь Empiricus буюу олон түмний харилцааг нийгмийн шинжлэх ухааны туршилт ба ажиглалтын аргаар судалдаг хүмүүс орж байв. Нэг ба хоёрдугаар бүлгийнхэн маргааны хоёр туйлыг барьж гурав дахь бүлгийнхэн маргаанаас төрсөн асуултад тохирох хариуг хайж байв. Өөрөөр хэлбэл, тухайн салбарын гол үйлдвэрлэгчид хэвлэл мэдээллийн шууд үр нөлөөг бууруулах буюу үгүйсгэж байхад, уламжлалт элит бүлгийнхнийг багтаасан хоёр дахь бүлгийнхэн хэвлэл мэдээллийн үр нөлөөг аугаа их гэж үзэж байв. Судлаачид хэвлэл мэдээллийн үр нөлөө хязгаартай байдгийг тухайн үед шинжлэх ухааны аргаар баталж харуулсан хэдий ч түүнийг нь 20 жилийн хойно л нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн аж. Олон түмний нийгмийн онолын талаархи маргааныг Германы нийгэм судлаач Фердинанд Тонниес, Францын нийгэм судлаач Эмиль Дюркхэйм нар дэлгэрэнгүй тайлбарласан байдаг.

Орчин үед энэ онол хичнээн хөгжиж байгаа ч хэвлэл мэдээлэл нь арчаагүй дорой уншигч, үзэгч, сонсогчдоо уруу татаж ялзралд оруулж байгаа гэх үндсэн таамаг нь алга бололгүй хэвээр байсаар л байна. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эрх мэдлээ дэмжүүлсэн элитүүд давамгайлах байр суурьтай үед "дундаж буюу жирийн хүмүүс", "уламжлалт үнэлэмж"-ийн тухай яриа ихэсдэг. Одоо үед Интернет болон World Wide Web дундаж хүмүүст асар их хурдтайгаар нөлөөлж тархийг нь эргүүлж байгаа тухай ид ярилцаж байна. Сонин сэтгүүл, радио, телевизүүд технологийн компаниудтай нэгдэж улам хүчирхэгжиж байгаа нь уг ярилцлагын гол сэдэв боллоо.

Олон түмний нийгмийн онолын давуу тал
-Чухал үр нөлөөг өсгөдөг
-Орчин цагийн соёлын маргаантай асуудал ба бүтцийн чухал өөрчлөлтийг тодотгож өгнө
-Хэвлэл, мэдээллийн харьяалал ба ёс зүйн асуудалд анхаарал хандуулдаг.

Олон түмний нийгмийн онолын сул тал
-Шинжлэх ухаанч биш
-Зүй тогтолгүй (Системгүй)
-Эрх мэдлээ хадгалж үлдэх эзмэлзэлтэй элит бүлгээр түгээгддэг.
-Сэхээтнүүд болон "дундаж хүмүүс"-ийг доогуур үнэлдэг.
-Хэвлэл, мэдээллийн нөлөөг дөвийлгөхдөө хувь хүний, нийгмийн болон соёлын саад бэрхшээлийг тооцож үздэггүй.

А.Оюунгэрэл