Дайны цагийн хуулиар ажиллаж сурцгааж дээ,сэтгүүлчид минь

Улс орон мааньд онцгой байдалд тогтсон энэ үе дайны цагийг санагдуулж байна. Нэгээс бусад телевизийн үйл ажиллагааг зогсооно гэдэг ямар том цензур вэ? Дайн бол мөргөлдөөн. Эсэргүүцлийн жагсаал ч мөргөлдөөн. Мөргөлдөөн бол зөрчлийн дээд хэлбэр. Монголд зөрчил ингэж дээд цэгтээ хүрчээ. Ийм зөрчлийг сурвалжлахад манай сэтгүүлчид бэлэн үү? Ингээд сэтгүүлчдэдээ 2007 онд бичиж "Сэтгүүлч" сэтгүүлд нийтлүүлсэн материалаа сонирхуулъя.
А.Оюунгэрэл

Дайны үед сэтгүүлчид онол, зарчмаасаа олонтаа гажих хэрэгтэй болдог

Аливаа маргаан зөрчилтэй асуудлын дотроос дайн тулалдааны талаар сурвалжлах ихээхэн төвөгтэйгээс гадна сэтгүүлчид чөлөөт хэвлэлийн онол, зарчмаа баримталж чадахгүйд хүрэх тохиолдол олон гардаг ажээ. Үе дамжин гарч байгаа эдгээр тохиолдлыг ангилаад дараа нь тус бүрээр нь дор тайлбарласү.
Нэгдүгээрт, дайны цагт сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал алдагддаг. Хоёрдугаарт, бодит мэдээлэл цуглуулж чалахгүйгээс мэдээллийн тэнцвэртэй байдал алдагддаг. Гуравдугаарт, хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь сэтгүүл зүйн талд нь буюу нийтлэл, нэвтрүүлэгт нь нөлөөлдөг. Дөрөвдүгээрт, аюултай нөхцөл байдлаас болоод сэтгүүлчид олон нийтийг мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг.

Сэтгүүлчид болон хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бие даасан, хараат бус байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Дайнд оролцож байгаа улс орны үндэсний аюулгүй байдлыг хамгаалах нэрээр гаргасан хууль тогтоомж, дайны цагийн дүрэм журмууд сэтгүүлчид, хэвлэл мэдээллийн байгууллагын бие даасан байдлыг нь хязгаарлаж, үйл ажиллагааг нь засгийн газар ба цэргийнхнээс хараат болгодог байна. Нэг тод жишээ хэлэхэд 1991 оны нэгдүгээр сард Персийн буланд болсон анхны дайны бүсэд АНУ-ын засгийн газар сэтгүүлчдийг бараг оруулаагүй билээ. Хэрэв оруулбал хэсэг бүлгээр нь цэргийнхний харгалзаатайгаар явуулж танилцуулж байв. Дараа нь Батлан хамгаалах яамныхан зураг, бичлэг, тулалдааны мэдээг шүүж хянаж байжээ. Ихэнх мэдээлэл нь хэвлэлийн бага хурлынх байх тул энгийн америкчууд “Аюул осол байгатай дайн болж байгаа юм байна даа “ гэсэн ойлголт авахаар байв.
Нью Уорк Таймс сонины сурвалжлагч Малком Брауны “Хэсэг бүлгээр нь нэгтгэж оруулдаг систем нь үнэн чанартаа сэтгүүлчдийг Батлан хамгаалахын цалингүй ажилтнууд болгож байлаа” гэж хожим нь дурссан байна. Түүнчлэн Си Би Эс Ньюс-ийн ерөнхийлөгч Эрик Обер “Сурвалжлагчдыг багцалж буй шинэ журам нь мэдээ нийтлэлийг америкийн олон нийтэд хүрэхээс нь өмнө удирдаж, хянах боломжийг цэргийнхэнд олгосноороо сурвалжлахуй ухааны доод хэлбэр болж байна” гэж дүгнэсэн юм. Тухайн үед АНУ-ын Батлан хамгаалах яамны сайд байсан Дик Чэйнигийн баталсан уг журамд “Сэтгүүлчид цэргийнхнээр харгалзуулалгүйгээр хаашаа ч явж болохгүй. Бүх ярилцлагыг армийн олон нийттэй харилцах албаны ажилтнууд ажиглаж хянана. Бичсэн зүйлийн мөр болгоныг, гэрэл зураг тутмыг, киноны хальс бүрийг илгээхээсээ өмнө хянуулна” гэж заасан нь бий. Персийн буланд одоо болж буй хоёр дахь дайны үед ч энэ журам нь бараг хэвээр байгаа аж. Зөвхөн сэтгүүлчдийг багцлах системийг (pool system) өөрчилжээ. Харин дайны өмнө 500 гаруй сэтгүүлчийг цэрэгжлийн хичээлд хамруулж, тус тусад нь цэргийн ангид хуваарилж (embedded journalists) өгчээ. Энэ нь огт шинэ зүйл биш. Учир нь дэлхийн хоёрдугаар дайны үед сэтгүүлчдийг бүр цэргийн дүрэмт хувцастайгаар ингэж цэргийн анги нэгтгэлтэй хамт явуулж байсан билээ. Энэ дайны үед видео утас, дижитал аппарат, зөөврийн компьютерээр зэвсэглэсэн сэтгүүлчид сансрын холбоо ашиглан нүд ирмэх зуурт материалаа илгээх боломжтой ч бичиж болох болохгүй сэдвийн хүрээнд баригдаж бас л цэргийнхэнд бүтээлээ хянуулж байна.
Бие даасан, хараат бус байдлаа хадгалахыг хүссэн зарим хэвлэл мэдээллийн байгууллага сурвалжлагчдаа өөрсдийн шугамаар дайны цэг рүү илгээхийг хүсэхэд Батлан хамгаалахын хэвлэлийн төлөөлөгч Викториа Кларк “Энэ бол аюулгүй газар биш. Та нар тэнд байж болохгүй” гэж хэлснийг судлаач Норман Соломон “Бидний дүрмээр явахгүй бол та нар шархдах юм уу, эсвэл үхнэ шүү гэж сэтгүүлчдийг айлгасан хэрэг” гэж дүгнэжээ. Тэнгисийн цэргийн хурандаа Рик Лонг дайн эхэлснээс хойш нэг жилийн дараа Калифорниагийн их сургуулийн симпозиум дээр “Тэр олон сэтгүүлчдийг ингэж цэргийн ангид хамааруулснаараа бид мэдээллийн орчинд ноёрхох гэж хүссэн юм. Тэдний өөрсдийнх нь тоглоомоор бид ташаа мэдээлэл юм уу, үзэл суртлыг нь цохих гэсэн юм” гэж хэлсэн байдаг. Үнэхээр ч хурандаагийн хэлснээр болж байна. Сэтгүүлчид цэргийн ангийн түүхийг бичигч мэт “Ангийн захирагчийн хэлснээр ...”, “Бидний манаж харгалзаж байгаа газар бол ...” гэх мэтээр бичиж байна.
Үүнээс гадна 2001 оны есдүгээр сарын 11-ний террорист халдлагатай холбогдуулан мөн оны 10 дугаар сарын 10-нд тэр үед ерөнхийлөгч Жорж Бушийн гадаад бодлогын зөвлөх байсан хатагтай Кондолийза Райс 24 цагийн үйл ажиллагаатай сүлжээний Эй Би Си, Си Би Эс, Эн Би Си, Фокс, Си Эн Эн телевизийн удирдлагуудтай утсаар хурал хийж “Осама Бин Ладен болон түүнийг дагалдагчдаас дүрс бичлэг ирвэл засгийн газрыг дайрсан үг хэллэгийг нь цэвэрлэх” талаар ярьж тохиролцсон байна. Маргааш нь Нью Уорк Таймс сонинд “ Энэ нь анх удаа сүлжээнүүд өөрсдийнхөө мэдээллийн боломжийг хязгаарлах тухай хамтын тохиролцоогоо хүлээн зөвшөөрсөн хэрэг байлаа” хэмээн бичжээ. Ньюс Корпийн магнат Рүпэрт Мөрдок Фокс телевизийг төлөөлж “Бид эх оронч үзлийнхээ дагуу үүргээ биелүүлнэ” гэж амлажээ. Дэлхийн хамгийн том мэдээллийн конглемерат Эй Оү Эль Тайм Уорнерийн эзэмшилд байдаг Си Эн Эн болохоор “Ямар нэвтрүүлэг дамжуулах вэ гэдгээ шийдэхдээ Си Эн Эн холбогдох албаны хүмүүсээс чиглэл авах болно” гэж мэдэгджээ. Ийнхүү тэд засгийн газрын тусламжтайгаар өөрсдөдөө цензур бий болгожээ. “Засгийн газар дахиад юм хэлэхэд эд татгалзаж чадахааргүй болсон” гэж хэвлэл, мэдээллийг судалдаг Поинтер хүрээлэнгийн ерөнхийлөгч Жэймс Ноотон үзсэн юм. (Сан Диего Трибьюн сонин. 2001-10-19)
Дайнаас сурвалжлага хийхэд хориг саад багатай байсан үе Америкийн сэтгүүл зүйн түүхэнд бий. Дайны бүсэд сэтгүүлчдийг хамгийн чөлөөтэйгээр нэвтрүүлж байсан Вьетнамын дайны эхэн үед буюу 1963 онд тэндээс хийсэн 15-30 минутын мэдээний нэвтрүүлгүүд нь мэдээлэл сайтай, төвийг сахисан байдалтай байжээ. Эхэндээ АНУ уг дайнд оролцох бодолгүй харин Францад дэмжлэг, зөвлөгөө үзүүлэх зорилготой байсан тул тийнхүү сэтгүүлчдийг хориг саадгүй нэвтрүүлчихжээ. Харин өөрөө дайнд оролцох болсон 1965 онд Си Би Эс телевизийн Морли Сэйфэр энгийн вьетнам иргэдийг болиоч гэж гуйсаар байхад орон байшинг нь шатааж байгаа америк цэргүүдийн дүрийг Кэм Нигээс хийсэн нэвтрүүлэгтээ харуулсан юм. Үүнийг оройн хоолоо идэхээр ширээндээ суусан америкчууд нутагтаа хараад тун цочирджээ. Дайн үргэлжлэх тутам дайны гамшиг сүйрэл, үхэл зовлонгийн зургууд үргэлжилсээр байлаа. Миссурийн Их Сургуулийн социологийн тэнхимийн профессор Жон Галлихэр:
-Орой болгон бид үхлийг харж байлаа. Хоолоо ч идэж чаддаггүй байв. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед зураг ингээд шууд ирж байгаагүй, саатдаг байсан. Харин Вьетнамын дайн яг л дэргэд болж байгаа юм шиг. Би хэзээ ч Вьетнамд очиж байгаагүй. Гэхдээ би телевизээр их үзсэн болохоор тэнд очсон мэт сэтгэгдэл төрдөг гэж хэлжээ. (Вокс сэтгүүл. 2006 -12 -7. Дугаар 48)
Ингэж үдэш бүр дайныг зочны өрөөндөө хүлээн авч байсан үзэгчид эцсийн дүнд “Хэний төлөө юуны тулд америк хөвгүүд нь тэнд байгаа юм бэ?” гэдэг асуултыг засгийн газартаа тавьж, Си Би Эс телевизийн Уолтер Кронкитийн ”Вьетнам ялагдашгүй” гэсэн санаатай нэгдсэн билээ. Америк орон даяар өрнөж байгаа дайныг эсэргүүцэх хөдөлгөөнийг ч редакцууд хангалттай харуулав. Сэтгүүлчид энэ үеийг цензургүй дайн гэж нэрлэдэг. Сэтгүүлчдийн хөдөлгөөнийг хэн ч хорихгүй, мэдээллийн урсгалд хэн ч саад болохгүй. Үүний үр дүнд иргэний олон хөдөлгөөн өрнөж, АНУ утга учиргүй энэ дайнд бууж өгсөн билээ. Тэр үед тус улсын ерөнхийлөгч байсан Линдон Жонсон Цагаан ордныг орхисныхоо дараа өгсөн эхний ярилцлагатаа “Телевиз миний дахин сонгуульд оролцох боломжийг устгасан даа” гэж хэлсэн байдаг.

Мэдээллийн тэнцвэртэй байдал хэрхэн алдагддаг вэ?

Юуны өмнө дайны үед эх сурвалжийн тэнцвэртэй байдлыг хангах боломж ихэнхдээ байдаггүй. Сурвалжлагч хүн маргаантай асуудлын хоёр талд байгаа эх сурвалжаас асууж тодруулна гээд фронтын шугамыг даваад гүйж болохгүй. Галын шугамын зөвхөн нэг талд нь байрлаж, үйл явдлыг ажиглаж, боломж гарвал тэнд байгаа хүмүүстэй л ярилцана. Тиймээс өгч байгаа мэдээлэл нь дандаа л нэг талыг барьсан байдалтай харагдана.
Гэмт хэргийн сурвалжлага хийхдээ хэргийг үйлдэгч, хохирогчтой уулзаж, шүүх хуралд нь сууж, яллагч, өмгөөлөгчтэй ярилцаж уг маргаантай асуудалд холбогдсон бүх хүнээс мэдээлэл авах замаар тэнцвэртэй мэдээлэх боломж байдаг. Хэргийн газар очиж, мэргэжилтний тайлбарыг ч авах боломжтой. Улс төрийн зөрөлдөөнийг харуулахад ч эсрэг тэсрэг бодолтой улс төрчидтэй ярилцаж, дараа нь судлаачдаар дүгнэлт хийлгэх, жирийн хүмүүсийн санаа бодлыг сонсох, хэлсэн үгс, хэвлүүлсэн зүйлсийг уншиж судлах зэргээр мэдээллээ тэнцвэржүүлэх боломж олон. Гэтэл дайны үед ингэх ямар ч боломжгүй. Ялангуяа дээр өгүүлснээр нэг цэргийн ангид харьяалагдаж байгаа нөхцөлд сэтгүүлчид урагшилбал ч, ухарвал ч цэргүүдтэй хамт л явна.
Сурвалжлагч ийнхүү хязгаарлагдмал орчинд хийсэн мэдээ материалаа харин илгээх боломж нь хязггаарлагддаггүй. Ялангуяа орчин үеийн технологийн ачаар мэдээллийг харин ч маш хурдан түгээж байгаа. Харин дайны галын шугамын зөвхөн нэг талаас ирж байгаа мэдээллийг тавиад байгаа хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын нийтлэл, нэвтрүүлгийн тэнцвэр нь бүхэлдээ мөн адил алдагдаж байдаг. Дайн тулааны цагийн орчин нөхцөл, сэтгүүлчдийн аюулгүй байдалтай холбоотойгоор эсрэг талынхантай ярилцах боломжгүйг мэддэг уншигч, үзэгч, сонсогчид ч дайны сурвалжлагаас тэнцвэрт байдлыг тэр болгон шаардаад байдаггүй аж. Гэхдээ л тэд сэтгүүлчдэд мэргэжлийн түвшингээ хадгалж, үзсэн харснаа үнэн зөвөөр нь, өөрсдийн үзэл бодлоо шургуулалгүй дамжуулж байх шаардлагыг тавьдаг.
Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагууд дайны талаар өөр үзэл бодолтой хүмүүсийг олж, санал бодлыг нь танилцуулах замаар мэдээллийнхээ тэнцвэргүй байдлаас бага зэрэг ч болов гарах алхам хийхгүй байгаа аж. Персийн булангийн дайны эхний хоёр долоо хоногт хэвлэл, мэдээллийн байгууллагуудын үйл ажиллагааг ажиглаж судалдаг Эф Эй Ай Ар байгууллагаас сүлжээний телевизүүдийн нэвтрүүлэгт хийсэн судалгаагаар мэдээнд дурдагдсан 878 эх сурвалжийн 1,5 хувь нь л дайныг эсэргүүцсэн жагсаал оролцогчид байжээ. Америкийн энхийн төлөө байгууллагын удирдагч ганцхан удаа эх сурвалж болсон тохиолдол байна. Үүнээс хойш найман жилийн дараа буюу 1999 оны намар Югославыг бөмбөгдсөн эхний хоёр долоо хоногийн мэдээнд Эй Би Си, Пи Би Эс хоёр телевизийн ашигласан 291 эх сурвалжийн 8 хувь нь НАТО-гийн бөмбөгдөлтийг эсэргүүцэгч байв. Харин 45 нь цэргийнхнийг оролцуулаад АНУ-ын засгийн газарт ажиллаж байсан буюу байгаа хүмүүс, НАТО-гийн төлөөлөгчид болон цэргүүд байжээ. Эх сурвалжийн ийм тэнцвэргүй байдал ужгарсныг 2003 оны хавар Ирак руу холбоотнууд довтолсны дараах гурван долоо хоногт зургаан телевизийн оройн мэдээллийн хөтөлбөрт хийсэн судалгаа харуулав. Дуран авайн өмнө гарч ирсэн 1617 эх сурвалжийн гуравны хоёр буюу 64 хувь нь дайныг дэмжигч байв. Дайныг эсэргүүцэгчид зөвхөн 10 хувийг л эзэлж байлаа.
Дайны үед сэтгүүлчид олж авсан баримтыг тэнцвэржүүлэх нөгөө талын мэдээллийг авч чаддаггүйгээс бичлэг нь ямагт нэг тал руу хазайна. Шархадсан болон нас барсан америк цэргүүдийн тухай нэр устай нь мэдээлдэг хэрнээ Иракийнхны овог нэрийг олж мэдэх байтугай амь үрэглэгсдийнх нь нийт тоог мэдээлж чадахгүй байгаа нь дэлхийд хамгийн чөлөөт гэгддэг сэтгүүл зүйтэй Америкийн сэтгүүлчдийг тун шударга бус хүмүүс шиг харагдуулдаг байна. Цагаан ордны дэргэдэх хэвлэлийн хэсгийг удирддаг сэтгүүлч Хэлен Томас “Ханой хотын коммунист радио хоёр талын цэргийн хохирлын тоог мэдээлдэг байлаа. Тэр нь ихэнхдээ үнэн байсан. Энэ нь “Бид Иракийн хохирлыг тоолдоггүй” гээд мэдээлэл өгдөггүй Пентагоныхоноос их ялгаатай” гэж “Ардчиллын хоточ ноход уу?” гэдэг номондоо ажээ.

Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын бизнесийн эрх ашиг нь агуулгатаа хэрхэн нөлөөлдөг вэ?

Сонин, радио, телевизүүд өөрсдөө өсөж томрох тусмаа бусад салбарынхантай бизнес, санхүүгийн хэлхээ холбоо нь зузаардаг бөгөөд бизнесийн эрх ашиг нь нийтлэл нэвтрүүлгийн агуулга, хэлбэрт нөлөөлөхүйцээр сонирхлын зөрчил нь ихэсдэг ажээ. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийг эзэмшдэг байгууллага зэвсэг үйлдвэрлэдэг бол бизнес ба мэдээлэл нь тусдаа байх ёстой гэдэг сэтгүүл зүйн нэгэн гол зарчим зөрчигдөхөөс аргагүйд хүрнэ. Эн Би Эс телевизийг эзэмшигч Женерал Электрикс корпорац нь АНУ-ын Персийн бүлангийн дайнд хэрэглэсэн зэвсэг болон сэлбэгийг зохион бүтээж, үйлдвэрлэж байв. Пэтройт болон Томогавка пуужин, Стийлт болон Би-52 бөмбөгдөгч, ЭЙВЭКС онгоц, тагнуулын НАВСТАР сансрын холбоо зэргийг тэд үйлдвэрлэжээ. 1989 онд Женерал Электрикс цэргийнхний захиалгаар хоёр миллиард долларын зэвсэг хийснийг Персийн булангийн нэгдүгээр дайнд ашиглажээ. Тэр үед сэтгүүлчид болон корпорацийн зөвлөхүүд Америкийн зэвсгийн хүч чадлыг бахадсан нэвтрүүлгүүд хийж байсан нь уг чанартаа цалин олгогч байгууллагаа л магтаад байсан хэрэг байлаа. 2004 онд Пентагон тухайн санхүүгийн жилдээ гэрээ хийсэн байгууллагуудын жагсаалтыг нийтэд ил болгоход Женерал Электрикс 2,8 миллиард долларын гэрээ хийснээрээ найм дахид нь явж байсан юм.
Тэртээ 1897 онд шар сэтгүүл зүйг үндэслэгчийн нэг гэгддэг хэвлэн нийтлэгч Уиллиам Хөрст сониныхоо борлуулалтыг нэмэгдүүлэх бизнесийн ашиг сонирхлын үүднээс дуулиан шуугиан тарих мэдээ хайж зураач Фредерик Рэмингтоныг дайн болох эсэхийг мэдүүлэхээр Гавана хот руу илгээжээ. Дайн үүсэх ямар ч шинжгүйг мэдсэн зураач хүлээсээр залхаад Нью Уорк руу буцах зөвшөөрлийг эрж цахилгаан утас явуулахад эзэн Хөрстөөс нь “Наанаа үлдэнэ үү. Та зургийг нь зураад бай. Би дайныг нь үүсгээдэхье” гэсэн хариу иржээ. Ийнхүү тэд мэдээ зохиож улмаар түүхэнд Америк-Испанийн гэж нэрээ үлдээсэн дайныг эхлүүлж байсан аж.
Түүнээс гадна дайны нөхцөлд ажиллаж байгаа сэтгүүлчид нь хэдэн сар болоод л солигдох тул дахин хүн сургаж бэлтгэх, мэдээ сурвалжлага дамжуулах техник хэрэгслийг нь шинэчлэх, эрүүл мэнд амь насыг нь даатгуулах гээд олон төрлийн зардал нэмэгдээд ирэхээр дайны сурвалжлагын үнэ цэн улам өсөөд байдаг ажээ. Сүлжээний телевизүүдийн хоногийн туршид үргэлжлэх тасралтгүй ажиллагаа нь бизнесийн өрсөлдөөнийг нь улам нэмэгдүүлж, дайны талбараас олж чадахгүй мэдээллийг нөхөхийн тулд хэлэлцүүлэг өрнүүлэх нэрээр мэдээний шоу хөтөлбөрүүд зохион байгуулж, студидээ засгийн газрынхан болон армийнхныг байнга урьж, аль нь хамгийн өнөдөр албан тушаалын хүн авчрах нь вэ гэдгээр өрсөлдөж байна. Үүний үр дүнд мөнхүү нэг талыг барьсан тэнцвэргүй мэдээлэл түгсээр, дээр нь албаны хүмүүсийн худал үгсийг дамжуулснаараа хэвлэл, мэдээллийнхэн өөрсдөө худалч болох хувирч байна.
Сүүлийн үеийн нэг тод жишээ бол Иракийн дайны эхэн үед арын албаны байлдагч Жэссика Линчид тохиолдсон явдал юм. Жэссика Линч бусад нөхдийн хамт олзонд байхад нь цэргийнхэн олж очиж сулласан бөгөөд энэ талаараа хэвлэл мэдээллийнхэнд ярихдаа тэднийг эр зориг, баатарлаг явдлын үлгэр жишээ болгон эцсийн сумаа дуустал тулалдаж байгаад олзлогдсон мэтээр тайлбарласан юм. Сэтгүүлчид ч тэдний амаар бичсэн. Удаан хугацаагаар эмчлүүлж байгаад гэртээ ирэхэд нь хотынхон нь гудамж дүүргэн жагсаад баатрын ёсоор угтаж байгаа зураг телевизийн дэлгэцээр хөвөрсөн. Гэтэл үнэн хэрэгтээ арын албаны хөсөг нь дэлбэрэлтэд өртсөн анхны мөчид Жэссика Линч шархдаж ухаан алдсан байжээ. Түүний олзонд байгаа газрыг нэгэн араб эр америкийн талд ирж хэлсэн аж. Өөрийнх нь байдлыг эх оронч үзэл өрнүүлэх сурталчилгааны зорилгоор ийнхүү ашигласныг нь Жэссика Линч залруулж хожим нь ном бичиж гаргасан юм.
Америкийн хөл бөмбөгийн үндэсний багийн тоглогч, нэртэй тамирчин Пэт Тилмэныг ч тулалдаанд баатарлагаар амь үрэгдсэн гэж цэргийнхэн мэдээлж байлаа. “Хэдэн арван сая долларын гэрээгээ цуцлаад эх орныхоо төлөө тэр дайнд явсан ...” гээд л сэтгүүлчид бичлэг бүртээ улиглан давтсан. Аризонад болсон оршуулганд нь тус мужаас сонгогдсон сенатор Жон Маккайн очиж оролцож байгааг зурагтаар харуулаад л ... Гэтэл тэр тулалдаанд биш өөрсдийнхнийхөө галд өртсөн байсныг хожим цэргийнхэн хүлээн зөвшөөрсөн билээ.
АНУ Ирак руу довтлох шалтаг хайж байсан тэр үед мэдээллийн гол байгууллагууд худал үгийг баримт болгон давтаад байсан юм.

Си Би Эс-ийн 2002 оны 11 дүгээр сарын 9-ний оройн мэдээ:
“АНУ зэвсэглэлийг устгах олон улсын гэрээг дайны гэрээ болгох шийдвэр гаргах гэж байгаа үед 1998 онд Саддамын хөөж гаргасан НҮБ-ын зэвсгийн шинжээчид Иракт буцаж очихоор бэлтгэж байна.”

Вашингтон Таймсын 2002 оны 11 дүгээр сарын 14-ний дугаар:
"Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг хөөж гаргаж байсан”

Вашингтон Постын 2002 оны 17-ны дугаарт Боб Вүүдворт:
“Хэлсэн үгс нь дөрвөн жилийн өмнө Хуссейнд хөөгдөж гарснаасаа хойш зэвсгийн шинжээч илгээхийг хичээгээгүй гэж НҮБ-ийг шүүмжилжээ.”

Дээрх гурван хэсэг мэдээллийн нэг гол бүрэлдэхүүн хэсэг нь (доогуур нь зурсан) 2002 оны наймдугаар сарын 8-нд Юү Эс Эй Түдэй сонинд Жон Даймондын “Ирак дөрвөн жилийн өмнө НҮБ-ийн шинжээчдийг тагнуул хэмээн буруутган хөөж гаргасан” гэсэн ташаа мэдээллээс эх үүсвэрээ авчээ. Тус сонины залруулахаас татгалзсан энэ буруу мэдээллийг бусад байгууллагууд тэр чигээр нь хэрэглэсний жишээ дээрх гурав юм. Батлан хамгаалахын сайд Дональд Рамсфильд 2002 оны есдүгээр сарын 3-нд хийсэн хэвлэлийн бага хурал дээр “Ирак цэргийн шинжээчдийг хөөж гаргасныг бид бүгдээрээ л мэднэ шүү дээ” гэжээ. Үнэн хэрэгтээ Ирак шинжээчдийг хөөж гаргаагүй ажээ. Харин шинжээчдийг Америкийн талд тагнуул хийж байна гэж буруутгаж байжээ. Шинжээчдийн удирдагч Ричард Балер өөрөө шийдвэр гаргаж 1998 оны 12 дугаар сард багаа авч Иракаас гарч явжээ.
Сэтгүүлчид яагаад мэдээллээр хангах үндсэн үүргээ ч биелүүлж чадахгүйд хүрдэг вэ?
Дайны нөхцөлд сэтгүүлчдийн амь нас хутганы ирэн дээр байх тул ажил үүргээ гүйцэтгэж чадахгүй үе олон гардаг. Энгийн цагт мэдээлэл хайж, сурвалжлах ажлаа хийгээгүй сэтгүүлчийг үндсэн үүргээ умартсан гэж үзээд ажлаас нь дор нь халж орхидог бол дайны сурвалжлагч нарт редакциуд огт өөр ханддаг. Юуны өмнө дайны сурвалжлаганд сэтгүүлчдийг албадлагагүй, сайн дурын үндсэн дээр явуулна. Нью Уорк Таймс сонин журмандаа “Дайны бүс нутагт үүрэг даалгавар гүйцэтгэх нь сайн дурын үндсэн дээр байх ёстой” гэж тусгасан байдаг. Английн Дэйли Телеграф сонины гадаад мэдээний редактор Алан хэлэхдээ “Сайн дураараа явах хүн олдож л байна. Гэхдээ л улам цөөрч хэцүү болж байна” гэсэн байна. Түүнчлэн Үндэсний олон нийтийн радиогийн гадаад мэдээний редактор Лорен Жэнкинс “Бидний хандлага тун энгийн. Таны амины үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Бид сурвалжлагчаа үхүүлснээс мэдээгүй сууж байсан нь дээр гэж үздэг” гэлээ.
Сэтгүүлчдийг хамгаалах хорооноос мэдээлснээр 2005 оны дунд үе гэхэд Иракт болж байгаа дайнд 45 сэтгүүлч амь үрэгдсэн байв. 1992-2001 оны хоорондох 10 жилд мэдээ бэлтгэхээр гадаад орон тийш илгээгдсэн 399 сэтгүүлч амиа алджээ. Орчин үеийн дайны шинж чанар өөрчлөгдөх тусам сэтгүүлчдийн амь насанд улам аюултай болж байна. Фронтын шугам нь тодорхой уламжлалт дайны үед бас ч арай гайгүй байжээ. Вьетнамд “Хэвлэлийнхэн” (Bao, chi) гээд хашгирахад зам тавьж өгөөд, дурын нисдэг тэргэнд үсэрч суугаад хэвлэлийн төвдөө хүргүүлдэг байсан талаар тухайн үед ажиллаж байсан америк сурвалжлагч нар дурсдаг. Гэтэл фронтын шугамгүй, олон үндэстэн ястан, олон шашны бүлэглэлүүд оролцсон, хот суурин газар болж байгаа орчин үеийн дайнд амиа хэрхэн авч гарах вэ гэдэг асуудал сэтгүүлчдийн хувьд хамгийн төвөгтэй болоод байгаа юм.
Урьд өмнөх дайн түүхэнд тагнуулууд сэтгүүлчийн дүрээр явж мэдээлэл цуглуулах бюу эсвэл сэтгүүлчдийг тагнуулын ажилд урхидаж оруулдаг байсан тул жинхэнэ сурвалжлах ажил хийж байгаа сэтгүүлчдийг одоо ч тагнуул гэж хардаж сэрдэх нь тэдний амь насанд аюул учруулсаар байдаг аж. Дэлхийн хоёрдугаар дайны үед Токиод ажиллаж байсан Английн Ройтерс агентлагийн сурвалжлагч Жимми Коксыг Японы тал тагнуул хэмээн баривчлан 55 цаг байцаасны дараа тэр1940 оны долдугаар сарын 29-нд цагдаагийн газрын гуравдугаар давхрын цонхноос унаж үхсэн байна. Цогцос нь хананаас жаахан зайдуу ч гэмтлийн шинж тэмдэг нь 40 фүүтийн өндрөөс унасныг баталжээ. Түүнтэй адил нөхцөлд байсан америк сэтгүүлч Коксыг олон цагийн тасралгүй байцаалтын ажиллагаанаас болоод орчны мэдрэмжээ алдаж нэг давхрын цонх гэж бодоод зугтах гэж оролдсон байж магад гэсэн таамаглал дэвшүүлдэг. Японы нууц албаныхан түүнийг Токио дахь Английн ЭСЯ-нд мэдээлэл өгдөг гэж итгэж байсан ч амь насыг нь хөнөөх зорилгогүй байсныг дайны дараа ил болсон бичгийн баримт харуулдаг. Түүний тагнуул байсан эсэхийг хэн ч хэлж мэдэхгүй. Харин Кокс эхнэртээ зурвас үлдээж Ройтерс, даатгал болон банкны хүмүүстэй уулзаарай гэсэн байдаг аж. Ройтерс тус агентлагийн бусад сурвалжлагч нартай Кокс албан ёсны холбоогүй байсан тухай хэвлэлийн мэдэгдэл гаргахдаа сурвалжлагчдынхаа цалин пүнлүүг ЭСЯ-аар дамжуулж олгодог талаараа огт дурдалгүй орхисон байна. Японы мэдээллийн Мацука ов Домей агентлаг Лондон дахь элчин сайдаараа дамжуулж Коксын бэлбэсэн гэргийд эмгэнэл илэрхийлэн 100 мянган иен буюу 5800 паунд өгчээ.
Вьетнамын дайны үед хоёр тал тус тусынхаа байдалтай танилцуулахаар сэтгүүлчдийг харилцан солилцоход Нью Уорк Таймс сонины Харрисон Салисбөри Хойд Вьетнамд очиж үзээд “АНУ хоёр хотыг ээлжлэн довтолсоор байгаа ч хангамжийн зам нь бага зэрэг л гэмтжээ” гэсэн гарчигтай материал бичиж сониныхоо 1966 оны 12 дугаар сарын 27-ны дугаарт хэвлүүлж байжээ. Түүнийг нэгдсэн улсдаа буцаж ирсэн хойно нь коммунистуудад тагнуулаар элссэн эсэхийг нь шалгаж байсан аж. Түүнчлэн Харрисон Салисбөри дайы талбарыг нүдээр үзсэн гэрчийн хувьд 1967 онд Конгрессийн хуралдаан дээр мэдүүлэг өгчээ.
Энэ оны наймдугаар сард Нэйшнл Жиографик сэтгүүлийн захиалгаар Сахэлийн түүх, соёлыг сурвалжлахаар явж байсан Чикаго Трибьюн сонины сурвалжлагч Пол Салопекийг Суданы албаны хүмүүс баривчилсан нь шинэвтэр жишээний нэг болж байна. Пулитцерийн хоёр удаагийн шагналтай, 44 настай тэр эрийг Чад гаралтай жолооч, орчуулагчийнх нь хамт тагнуул хийсэн, албан баримт бичиг сурвалжлагандаа ашигласан, худлаа мэдээлэл дамжуулсан, Судан руу визгүй орсон гэсэн эрүүгийн хэрэгт буруутгасан байна. Чикаго Трибьюн, Нэйшнл Жиографик-ийн редакц удаа дараа мэдэгдэл хүсэлт гаргаж, гэргий болон үзэг нэгт нөхөд нь Суданы засгийн газарт хүсэлт тавьснаар Пол Салопекийг тун удалгүй сулласан билээ.
-Өнөөдрийн дайны сурвалжлахуй нь болж байгаа үйл явдлын талаар олж мэдэж авснаа та сонгож юу нь аюулгүй вэ, алийг нь сурвалжлагатаа оруулах вэ гэж өөрөө тунгааж шийдэх асуудал биш болоод байна. Цэргийнхэн сэтгүүлчдийн үйл ажиллагааг үлэмж хязгаарласнаараа мэдлэгийг нь бас боогдуулж байна. Егөөтэй нь, бид бага юм мэдэх хэрнээ илүү их сумны бай болж байна гэж Сэтгүүл зүй дэх Онц байдлыг хангахын төлөө Төсөл байгууллагын захирал Том Розенстил хэлж байна.
Үүнийг батлах мэдээлэл ч өнөөдрийн сонины шинэхэн дугаарт гараад иржээ. Иракт ажиллаж байгаа америк сэтгүүлчид аюулгүй байдлынхаа талаар илүү их санаа зовдог болсныг Петер Жонсон. (Юү Эс Эй Түдэй сонин. 2006-12-18) мэдээлсэн байна. Си Би Эс-ийн Элизабет Палмер “хулгайлагдах, довтлуулах аюулаас сэргийлж нэг газраа 15 минутаас илүү зогсдоггүй” гэсэн бол Фокс Ньюс-ийн Дэвид Макдагал “цэргийн машинд суухаа ер больсон” гэсэн байна. Саддам Хуссейний үеэс тэнд байгаа Эн Би Си-гийн Жэйн Арраф “Америк цэргүүд, Канзасаас ирсэн эрчүүд, иракчуудыг ямар баатарлаг хөдөлмөрлөж байгааг та харж байсан ч тэдэн тийш очиж сурвалжилж чадахгүй, аюул багатай газрыг зүглэхээс өөр аргагүй болдог” гэжээ. Телевизийн хэд хэдэн сурвалжлагч зам дээр тавьсан бөмбөгөнд өртөж зарим нь амиа алдсанаас хойш тэд бүр болгоомжлох болжээ. Тэгээд яагаад ийш буцаж ирээд байгаа тухай нь Петер Жонсон асуухад тэр сэтгүүлчид “Энэ чинь манай гариг дээр болж байгаа хамгийн том үйл явдал шүү дээ” хэмээн хариулсан байна.

А.Оюунгэрэл
АНУ-ын Миссури муж

Зохиогчийн тайлбар
1999 оны зун Хэвлэлийн Хүрээлэнгийн дээд курсийн төгсөгчид, багш нарын нэг уулзалтан дээр хоёр дахь жилийн төгсөгч Л.Итгэлтөгс дайны сурвалжлага хийхдээ барууны сэтгүүлчид яагаад нэг талаас нь сурвалжлаад байгаа тухай асуухад Лия Коленберг багш “Дайны сурвалжлага хэцүү л дээ. Орчин нь өөр” гэсэн товчхон хариулт өгч байсан юм. Тэр үед Балканы хойг дээр дайн болж, НАТО-гийн онгоц Сербийг бөмбөгдөж байлаа. Түүнээс хойш би ч бас оюутныхаа асуултын хариуг олж өгье гэж дотроо бодсоор явсан билээ. Дээр бичсэн зүйлийг Итгэлтөгсдөө асуултын хариулт болгон барьж байна. Бүрэн дүүрэн хариулт болоогүй нь мэдээж. Дэндүү том сэдэв болохоор уншиж судалж барагдахгүй юм билээ. Өөрөө гүйцээнэ биз дээ. Багш нь ёслов.

Ашигласан ном
Donald Read. The Power of New. The History of Reuters. Oxford University Press.1992
Helen Thomas. Watchdogs of Democracy? Scribner. 2006
Herbert N. Foerstel. Killing the Messenger. Praeger Publishers. 2006
Norman Solomon. War Made Easy. John Wiley & Sons. 2005
Norman Solomon & Reese Erlich. Target Iraq. Context Books.2003
Reporting Vietnam. Part one: American journalism 1959-1969. Library of America. 1998
Tom Fenton. Bad news.Regan books. 2005

• Дайны бүс нутагт ажиллах сэтгүүлчдэд өгөх зөвлөмж

Явахын өмнө

• Маш их дарамт шахалттай орчинд ажиллах туршлагыг олж ав
• Тэгвэл орчин нөхцөлөө ойлгож тааварлах зөн совингоо хөгжүүлж, тухай бүрт нь тохируулан зөв шийдвэр гаргаж сурна.
• Мөргөлдөөний бүсийг зүглэхээ түр азна
• Өөрөөр хэлбэл хамгийн аюултай үед нь анхны хүн болж бүү оч. Ялангуяа байлдаан болох газар бол эхний довтолгоо өнгөрсний дараа оч.
• Сургалтанд хамрагд
• Дайны бүсэд сэтгүүлчид зэвсэггүй явах учраас өөрийгөө хамгаалах аюулгүй байдлын сургалтад суух хэрэгтэй.
• Сансрын холбооны утас болон бусад техник хэрэгслээ найдвартай байлга
• Элдэв хяналтгүйгээр материалаа хурдан явуулахад эдгээр хэрэгсэл тань тусална.
• Даатгалд хамрагд
• Даатгал үнэтэй ч хамгийн чухал зүйл.

Очсон хойноо

• Маш болгоомжтой бай. Мэдрэмжээ ашигла.
• Буцаж ирэх тань таны гол зорилго. Таны үнэтэй мэдээ гэж байхгүй. Тиймээс зөв шийдвэр гарга.
• Туслагчдаа сайтар таньж мэд
• Гадаад оронд сэтгүүлчид орчуулагч, жолооч зэрэг бусад туслагч нартаа найддаг. Тэд нар нь эх сурвалжтай холбож, ярилцлагын цагийг болзож, ахуй соёлын талаар ойлгуулж өгдөг. Туслагч нарыг олж авахдаа бусад сэтгүүлчдээс зөвлөгөө авч, өөрөө тэдний талаар бичих гэж буй мэт сайтар судал.
• Үйл явдлын цэгт хүрч бай
• Сэтгүүлчдийн гол зорилго бол үйл явдлын газарт бүхнээс түрүүнд очиж зөв байрлал олж авах байдаг. Очих нь төвөгтэй байсан ч оролдоод үзэх хэрэгтэй.
• Аялахдаа хэсэг бүлгээрээ явж бай
• Дайны үеийн сурвалжлагч нар бие биенээ хамгаалах үүднээс хамт явцгаадаг.
• Баримтаа шалгахын тулд бусад сурвалжлагчидтай баг болж ажилла
  Үйл явдлын газраас та нэг талын мэдээлэл олж авсан байгаа. Биеэрээ хүрч нөгөө талын баримтыг шалгах аргагүй тул нөгөө талд ажилласан сэтгүүлчидтэй ярилцаж, бас бүсийн товчоог удирддаг эрхлэгч нартайгаа зөвлө.
• Засгийн газрын бус байгууллагуудтай ажилла
• Олон улсын байгууллагууд, төвийг сахисан ажиглагчид нь сурвалжлагч редакторуудын хувьд мэдээллийн үнэлж баршгүй эх үүсвэр болдог.
  

Хэвлэл мэдээллийнхэн их буруутай

Өнөөдөр Монголд болсон үйл явдлын талаар сонсож, уншиж мэдээд гайхаш алдарч байна. Улс төрийн байдлыг ингэтэл нь тогтворгүйтүүлэхэд, ардчиллын утга учрыг алдагдуулахад манай сэтгүүлчдийн ялангуяа хэвлэл, мэдээллийн эзэд, эрхлэгч, захирал, дарга нарын оруулсан хувь нэмэр их шүү. Тэд дэндүү нэг талыг барьцгааж, улс төр болон бизнесийн хүрээнийхний гар хөл болцгоож байсан. Нийтэлж гаргасан сонин хэвлэл болгон нь, агаарын долгионоор цацсан мэдээ нэвтрүүлэг бүр нь тэдний нүүр царайг тод харуулж байсан. Өөрсдөө ч хөрөнгөжихийн төлөө сэтгүүл зүйг худалдаж, хүн гүтгэх, турхирах талаар олон зүйл хийсэн. Юун нийгмийг олон нийтийн хяналтад байлгахын тулд тэдний өмнөөс хоточ нохойн үүрэг гүйцэтгэх вэ? Энэ үүргээ огт огоорсон.

Ардчиллыг тайван замаар хийсэн гэж дэлхийн чихэнд сайхан мэдээ сонордуулаад дараа нь төр, засгийн хэвлэл мэдээлэлгүй болгосон хэвлэлийн эрх чөлөөний хуультай гэдгээрээ бид бусад орныхон болоод мэргэжил нэгтнүүдийнхээ дунд бахархдагсан. Ийм сайхан боломжуудыг хэвлэл, мэдээллийн салбарынхан ашиглаж чадалгүй өөрсдөө сэтгүүл зүйн нэр хүндийг уландаа гишгэж байгаад харамсах юм даа. Монголын ард түмнийг тэнцвэртэй, хэрэгцээтэй мэдээллээр нь хангаж байсан бол тэднийг санал бодлоо хуваалцдаг, бусдын үгийг хүлээцтэй сонсож харилцан ярилцах боломжоор хангаж өгдөг байсан бол нийгмийн өмнө гэгээрүүлэх үүргээ биелүүлэх байсан юм. Ингэж л бодогдоод байна даа.

2008 оны долдугаар сарын 1-нд болсон үйл явдлын талаар, мөн сонгуулийн талаар өөрсдийнхөө бичсэн мэдээ, материалыг гадаадын сэтгүүлчдийн бичсэнтэй харьцуулаад үз дээ л гэж хэлье дээ.

А.Оюунгэрэл

Ларри Кинг ба Сэтгүүл зүй

Телевизийн шоу нэвтрүүлэг хөтлөгчдийг хүмүүс сэтгүүлчидтэй ямагт андуурч байдаг. Миний 2001 онд бичиж байсан энэхүү материал тэдний ялгааг бага ч атугай ойлгуулж өгөх байх аа. Энэхүү материалыг “Сэтгүүлч” сэтгүүлийн 2001 оны гуравдугаарт товчлон бэлтгэж тавьсан хүн нэрийг минь орхисон байсан. Дараа нь англиар бичсэн хувилбарыг нь блогдоо мөн тавина гэж бодож байгаа.
А.Оюунгэрэл

Ларри Кинг ба Сэтгүүл зүй

Удиртгал

Жараад оны үед Ларри Кинг “Жолооны үнэмлэх дээрээ мэргэжлээ юу гэж бичүүлсэн байдаг вэ? Өргөн нэвтрүүлэгч гэж байдаг уу?, Телевизийн хөтлөгч гэж байдаг уу?” хэмээн Майами хотын Даблью Эй Эйч Ар (WAHR) радиогийн ток-шоу хөтлөгч Артур Гадфригээс асуухад
- “Худалдагч/борлуулагч” гэж бичсэн байдаг. Бидний мэргэжил бол энэ шүү дээ, Ларри минь. Би ингээд л биччихдэг шударга хүн хэмээн хариулж байжээ. Ийнхүү ток шоу хөтлөгч хүний хийдэг ажлыг Артур Гадфри ойлгомжтойгоор түүнд тайлбарлаж байсан юм. Тэр үед Ларри Кинг коллежийн боловсролтой болж амжаагүй явсан хэдий ч радиод ажилд орохоор хүлээх зуураа тэрбээр диск жокей, нэвтрүүлэгчид болон ток шоу хөтлөгчдийг ажиглангаа сэтгүүл зүйг судалжээ. “Хоёр долоо хоноггийн турш энэ маягаар ажиглаж хийж сурч мэдсэн зүйл маань бараг сэтгүүл зүйн магистрийн зэрэг горилон суралцаж олсон зүйлтэй эн тэнцэхүйц болсон гэж би үзэж байна” хэмээн тэрбээр хожим дурссан юм. Тэрхүү “сургалтын”-хаа дараа ажиллахад бэлэн болсноо Даблью Эй Эйч Ар радиогийн менежер Маршал Симмондст хандан хэлжээ. Харин тэр менежер түүнийг Ларри Зигер гэсэн “дэндүү герман, дэндүү еврей” маягтай сонсогдож байгаа нэрээ Ларри Кинг болгон өөрчлөхийг санал болгосон байна. Энэ явдал 1957 онд болсон бөгөөд Ларри 23 настай байжээ. Ажилд орсон анхныхаа өдөр л тэрбээр микрофонтой харьцах бэрхшээлийг амссан юм.

Тэр цагаас хойш тэрбээр радио, телевизийн ток шоу хөтөлж, сонинд тойм бичдэг болсон юм. Хэвлэл мэдээлэлтэй амьдрал ажлаа холбоод тэрбээр дөч гаруй жил болж байна. Өнгөрсөн арван таван жилийн хугацаанд тэрбээр Си Эн Эн-д ажиллаж байгаа билээ. Нэр цуутай хүмүүстэй хийсэн ярилцлагууд, улс төрийн маргаан мэтгэлцээн, хэлэлцүүлгийг хөтлөн явуулсны ачаар тэрбээр хэвлэл мэдээллийн салбарын нэр хүндтэй зүтгэлтнүүдийн нэг болж чадсан юм. Ажлын өдрүүдэд орой бүр есөн цагаас гардаг нэвтрүүлгээр дэлхийн өнцөг булан бүр дэх үзэгчдээс утсаар дуудлага авч оролцуулдаг. Кингийн зүгээс үзэгчдэд бий болгосон имиж нь өргөн бөгөөд хүчтэй. Учир нь түүний хөтлөн явуулдаг ярилцлагууд нь энгийн хөгжөөн цэнгээний хэлбэрийг мэдээ мэдээлэлтэй хослуулсан байдаг бөгөөд түүний ажил мэргэжлийг чухам юу гэж тодорхойлох талаар хүмүүс ямагт эргэлзэж гайхдаг. Тэр ч бүү хэл түүний ажил бүтээлийг сэтгүүл зүйн үүднээс өрсөлдөгчид нь шүүмжилдэг учир “Тэр сэтгүүлч мөн үү?” гэсэн асуулт ямагт тавигдаж байдаг ажээ.

Ларри Кинг сэтгүүлч мөн үү?

Yгүй, тэр сэтгүүлч биш. Түүнийг шүүмжлэгчид хэлэхдээ, хөтөлж явуулдаг ярилцлагууд нь тэнцвэргүй, буруу ташаа мэдээлэлтэй байдаг төдийгүй заримдаа бүр таамаглал шинжтэй зүйл агуулсан байдаг гэжээ. Түүнчлэн, тэр өөрийгөө сэтгүүлч биш, харин мэргэжлийн ярилцлага авагч гэж нэрлэдэг. Иймээс дээрх асуултын хариулт маш энгийн байж болох нь. Ларри Кинг бол өргөн нэвтрүүлгээр цацагддаг ток шоунуудыг хөтлөгчдийн нэгэн адил үзэгч олныг зугаацуулан баясгагч нэгэн. Мэдээ, шинэ содон мэдээний агуулгатай ярилцлагууд нь телевизээр улс төрийн нийтлэл нэвтрүүлгийг дэлхийн олон нийтэд хүргэх хэлбэрт эрс өөрчлөлт оруулсан. (www.cnn.com/CNN/Programs/Larry.king.live) 1992 оноос эхлэн Ерөнхийлөгчийн гурван удаагийн сонгуулийн сурталчилгааны үеэр улс төрийн шинэ маягийн телевизийн маргаан мэтгэлцээний шинэ хэлбэрийг нэвтрүүлэн хөтөлжээ. Сонгуулийн сурталчилгааны үеэрх Ларри Кингийн үйл ажиллагааг мэдээллийн Ассошэйтэд Пресс агентлаг Вашингтоны хавар цагийн ёслолтой зүйрлэдэг байна.

Өөрийгөө сэтгүүлч биш гэдгээ тэрбээр маш энгийнээр ийн тайлбарласан байдаг. Юуны өмнө, тэрбээр алив ярилцлага хийхийн өмнө ямар нэг суурь судалгаа хийдэггүй гэнэ. Тэр бүү хэл ярилцагчтайгаа юу ярилцах, ярьж болох сэдвийнхээ тухай ном ч шагайж хардаггүй ажээ. Хоёрдугаарт, тэр өөрөө зочин буюу ярилцах хүнээ сонгодоггүй. Си Эн Эн-ий найруулагч, продюсерүүд түүний хэнтэй ярилцахыг шийддэг байна. Энэ бол мэдээллийн тус сүлжээний редакцийн бодлого ажээ. Гуравдугаарт, тэрбээр сэтгүүлчдийн нэгэн адил хариултаас ургасан асуулт тавьдаггүй гэнэ. Гэвч эдгээр зүйл нь түүний хийдэг ажлын сэтгүүл зүйн агуулга, өнгийг дардаггүй байна. Нэг талаас, ярилцлага гэдэг бол сэтгүүлчдийн хувьд мэдээлэл олох нэг хэрэглүүр байдаг. Нөгөө талаас, ялангуяа өргөн нэвтрүүлгийн салбарт ярилцлага бол уламжлалт сэтгүүл зүйн нэг төрөл зүйл билээ.? Иймээс, “… улс төр, нийгмийн асуудлыг хөндөн ярилцлага, маргааныг хөтлөгч Кинг болоод, ток шоу хөтлөгч бусад хүмүүс өөрсдийгөө сэтгүүлч биш гэдэг нэрээр шалтаглан хийж бүтээсэн ажлынхаа сэтгүүл зүйн хариуцлагаас мултрах аргагүй” гэсэн дүгнэлтийг П.Лауфер хийсэн байна. (Laufer P. Inside Talk Radio. 1995 p-104) Ларри Кингийн ярилцлага авах арга барил (техник) болоод хөтөлж явуулдаг ток шоунуудын хамардаг хүрээ сэдэв чухамдаа сэтгүүл зүйн мөн чанарыг агуулсан байдаг.

Ларри Кингийн ярилцлагын арга барил

Хөтөлж явуулдаг шоу хөтөлбөрүүдээ сэтгүүл зүйн талаас “On the Line” (Галын шугаманд) хэмээх номондоо Ларри Кинг тайлбарласан байдаг боловч өөрийгөө сэтгүүлч хэмээн дуудуулахаас эрс татгалздаг ажээ. Тэрбээр номондоо, ток шоуны ертөнц нь мэдээж нь алив эрсдэл, эндэгдэлгүй биш гэжээ. Цааш нь, “бидэн рүү утасддаг хүмүүс нэр хүндтэй хэвлэлд гарснаас илүү сайн асуултыг тавьдаг. Гэвч ток шоу нь хэвлэлийн халуухан ярилцлагаас зайлсхийх нэг зам мэтээр зарим нэр дэвшигчид болон тэднийг дэмжигчид үздэг. Ток шоунууд нь сурталчилгааны үеийн хэвлэл мэдээллийн үйл ажиллагааны хавсралт нэмэлт болох учиртай болохоос тэднийг орлох ёсгүй. Бүгдэд хүртээмжтэй орон зай байдаг” хэмээн тэрбээр бичжээ.

“Tell it to the King” (“Yүнийгээ Кингд ярь”) хэмээх номоороо тэрбээр ярилцлага авах дүрэм нь болсон өөрийн туршлагыг хуваалцсан байдаг. Тэдгээр дүрмүүд нь ямар ч сэтгүүлчид ашиг тусаа өгөхөөр.Yзэгч олон урт асуултнаас бага зүйл мэддэг учир товчхон асуулт тавьж бай гэдэг нь түүний баримталдаг эхний дүрэм юм. Түүний хувьд сайн асуултууд нь, Яагаад, Яаж гэсэн үгээр эхэлдэг байна. Ярилцлагч зочноосоо зарим нарийн ширийн боловсруулалтыг авч чаддаг. Юу, Хэзээ, Хэн, Хаана гэсэн асуултаар ярилцлагыг эхлэх нь оновчгүй гэж үздэг. Учир нь эдгээр асуултыг тавьснаар хүн бүхэн үзэн яддаг ганц үгэн хариултыг урьж байгаа хэрэг болдог. Түүний баримталдаг хоёр дахь дүрэм бол ярилцагч зочныг үзэгчидтэй ойртуулж, үзэгчдэд татаж өгөх харцаар харилцах явдал ажээ. (Си Эн Эн-ийхэн хэлэхдээ, нүд харцаар сонгогчидтэй харилцах өөрийн нэрийн цахим нэрийг ерөнхийлөгчид, нэр дэвшигчдэд бий болгож чадсан гэдэг.) Дараагийн нэг дүрэм нь хэрэв шаардлагатай бол яриан дундуур орж саатуулах явдал ажээ. Тэрбээр бичихдээ, “Ярилцлага сунжраад, үлбэгэр болох гээд байгааг мэдрэх бүртээ би яриаг тасалж саад хийдэг. Би өөрийгөө үзэгчтэйгээ зүйрлэдэг учир өөрийн мэдрэмжид найддаг. Хэрэв ярилцлага маань уйтгартай болоод байгаа юм шиг сэтгэгдэл надад төрвөл, үзэгчдэд ч мөн нэгэн адил байгаа байх гэж би боддог” гэжээ. Түүний баримталдаг сүүлчийн дүрэм бол зочин ярилцагч руугаа довтлохгүй байх явдал юм. Тийн довтлох нь явуургүй арга юм. Довтолгоо бол ярилцагчид эвгүй сэтгэгдэл төрүүлэн, гомдоож болзошгүй бөгөөд ийм аргаар хөтлөгч хангалттай мэдээллийг зочноосоо авч чадахгүй. Түүний оронд хариу цохилт, харилцан маргаан мэтгэлцээн үүсгэх нь зүйтэй.

Ларри Кинг бол ярилцлага авагч байх төрөлхийн авьяас билэгтэй нэгэн. Тэр ер бусын сониуч хүн ажээ. Сониуч зан бол сэтгүүлч хүнд зайлшгүй байх нэг чанар юм. Си Эн Эн-ээс тухайн ярилцагчийн талаар өгсөн мэдээлэлтэй танилцахаас биш урьдчилж асуулт бэлтгэдэггүй байна. Өөрийнхөө сониуч чанараа алдахгүйн тулд тэр ярилцлаганд уригдсан зочныхоо номыг уншдаггүй. Хэрэв тухайн зочин– ярилцагчийн бичсэн номыг уншчих юм бол тэр хүн яагаад тэр номыг бичих болсон учир шалтгааныг мэдчихнэ, үүнээс болж ярилцлага сонирхолгүй болж жам ёсоороо энгийн болж чадахгүй гэж тэр үздэг байна. Энэ нь түүнийг сэтгүүлчдээс ялгаруулж байна. Учир нь сэтгүүлч хүн номын тухай мэдээлэх гэж байгаа бол ярилцлага хийхээсээ өмнө заавал ярилцагчийнхаа номыг уншсан байх ёстой.

Түүний хөтөлдөг ток шоунуудын сэдвийн хамрах хүрээ

Кинг бичсэнчлэн, олон нийтээр хэлэлцүүлэн ярилцах асуудал, сэдвийн хүрээ өргөн болсон, ялангуяа, эфирт ажилласан дөчөөд жилийн хугацаанд нь зарим асуудал сэдвийн хүрээ ер бусын өргөн далайцтай болсон ажээ. Yр хөндүүлэх, жирэмслэлт зэрэг үгийг хүн ард тэр бүр хэрэглээд байдаггүй байсан тэр үед Ларри үр хөндөлтийн асуудлыг эфирт гаргаж ирж байжээ. “Сэтгэцийн эмгэг гэх мэт юм байдаггүй” гэсэн жигтэй үгээр тэргүүлэх сэтгэл судлаач Томас Щацтай хийсэн ярилцлагаа эхэлж байсан удаатай.

Сонгуулийн жил бол түүний хөтөлж явуулдаг хэлэлцүүлэг маргааны хувьд онцгой үе болдог. Намын анхан шатны түвшинд явуулсан сонгуулийн үсэргээ, нэр дэвшигчийг шалгаруулах бүх нийтийн санал хураалт болон сонгуулийн санал хураалт болж дуусах хүртэлх бүх үе шатны турш Ларри нэр дэвшигчдийн хөргийг дэлгэрэнгүй, илэн далангүй ярилцлагуудаараа гаргаж ирэн, олон нийтийн маргаан мэтгэлцээнийг өрнүүлэх ажлыг хийдэг. Улс төрийн энэ улиралд тэрбээр ерөнхийлөгчид нэр дэвшигч дэд ерөнхийлөгч Алберт Гор, сенатор асан Билл Брадли, захирагч Жорж Буш, сенатч Жон МкКайн нар оролцсон ярилцлагуудыг хөтөлж байсан. Си Эн Эн мэдээлснээр, улс төрийн томоохон маргаан мэтгэлцээн, мэдээллийн сонголтыг хийх талбар нь Ларри Кингийн гүйцэтгэсэн үүрэг роль мөн гэж дэлхийн тэргүүлэх улс төрчид дахин дахин нотлон мэдэгддэг байна. 1999 онд Югославын эсрэг НАТО-гаас агаарын цохилт хийх үеэр тэрбээр АНУ-ын дэд ерөнхийлөгч Алберт Гор, Британийн ерөнхий сайд Тони Блэйр, Македон, Албанийн ерөнхийлөгчид болон Босни, Туркийн ерөнхий сайд нартай уулзаж ярилцаж байсан юм. Шинэ он гарахын өмнөхөн тэрбээр Билл Гэйтстэй уулзаж технологийн ирээдүйн тухай ярилцаж байсан юм. Мөн Билл болон Хиллари Клинтон, дээрхийн гэгээн Далай лам, Барбара Стрэйзанд, Мадонна, Михайл Горбачев, Том Круз, Аль Пачинно нар түүний нэвтрүүлгийн анхны зочид болж байв. Энэ мэтээр түүний уулзаж ярилцсан хүмүүсийн нэрсийн жагсаалт маш урт болох билээ. Өөрөөр хэлбэл, Ларри Кингийн шууд ярилцлагууд хамгийн шууд бөгөөд хамгийн өвөрмөц онцгой хэлбэрээр дэлхийн улс төр, соёл урлагийн шилдэг зүтгэлтнүүдийг үзэгчидтэй уулзуулж таниулсаар байна. Зочиндоо тавьсан анхны асуулт нь тухайн ярилцлага нэвтрүүлгийн сэдэв агуулгыг ерөнхийдөө тодорхойлдог. Түүний хэлж байгаагаар, тухайн ярилцлагын сэдвээ эхний 10 минутанд үндсэндээ гаргаад ирдэг ажээ.

Петер Устиновын ярьсанчлан, хүн өөртөө тавьдаггүй асуултуудыг Ларри ярилцагчдаа тавьдаг байна. Ингэснээр хүн ер нь бодож санадаггүй байсан зүйлээ эргэцүүлэн бодоход хүргэдэг байна. Тухайлбал, “Яагаад хийл хөгжим гэж? Та өөрийгөө сайн хийлч болно гэдэгт итгэдэг үү?” хэмээн Исаак Стернээс асуухад цаадах нь “Тийм ээ. Гэхдээ миний ээж надад хийл өгсөн юм. Хөгжим зүрх сэтгэлээс гардаг аялгуу, харин хөгжмийн энэ зэмсэг бол ердөө л нэг хэрэгсэл. Би сайхан хуруутай. Би сайн төгөлдөр хуурч болж болох байлаа. Ээж минь надад хийл хөгжмийг өгсөн юм” хэмээн хариулж байжээ. “Tell me more” гэдэг номондоо Ларри, “мэдээний сурвалжлагчдын олж харж, хэлж чадаагүй тэр зүйлийг хүн бүр мэдэхийг хүсдэг байх гэж би боддог. Тэд дэндүү мулгуу муйхар харагдахаасаа айдаг. Тэнэг асуултууд яагаад гардаг вэ гэвэл, тийм асуултуудыг тавьж байгаа хүн тухайн асуултын хариулт ямар байж болох талаар ямар ч ойлголт төсөөлөл байхгүй гэдгээ хүлээн зөвшөөрснөөс болдог. ” Yүнд л ярилцлага хийхийн өмнө судалгаа хийхээс түүний зайлсхийдгийн гол санаа оршиж байгаа юм.

Зочдыг мэдээллийн эх сурвалж гэж үзэх

Телевизийн ярилцлага гэдэг бол ганц хүний шоутай л адил. Энэ бол орон нутаг, үндэсний юм уу олон улсын мэдээллийн үргэлжлэл болдог. Ихэнх тохиолдолд телевизийн ярилцлагыг хандив өргөх, алив сурталчилгаа явуулж өрнүүлэхэд хэрэглэдэг. Иймээс зочдыг сонгох нь тийм чухал биш. Зочин мэдээллийн эх сурвалжийн хувьд эфирт үзэгчдийн өмнө багагүй хугацаагаар гардаг. Зочин энэ боломжийг ашиглан өөрийн үзэл бодлыг илэрхийлэх төдийгүй үзэгчдийг төөрөгдүүлэх боломжтой болдог. Ларри Кингийн шоу бол уламжлалт нэг хүний шоу. Харин Си Эн Эн заримдаа үзэл бодлын зөрчилдөөнтэй хүмүүсийг эфирт дэлгэцнээ микрофоны өмнө тулалдуулдаг. Энэ нь нэг ёсондоо ярилцлагын өргөтгөсөн хэлбэр бөгөөд ярилцлагыг өөр өөр талуудыг оролцуулан хийснээр нэвтрүүлгийн сэдвийг нэмж хөгжүүлэх боломжтой байдаг.

Тодорхой шалтгаанаар, Кинг зочин оролцогчийг сонгох үйл явцад оролцолгүй ирсэн юм. Дээр дурьдсанчлан хэнийг оролцуулах нь Си Эн Эн мэдээллийн сүлжээний редакцийн бодлого юм. Энэ нь сонины үзэл бодлын нүүртэй л ижил. Продюсерүүд энэ өдөр, дараагийн өдөр хэний дуу хоолойг эфирээр гаргаж хүргэх вэ гэдгийг шийддэг. Хөтлөгчийн ажил бол аль болох сонирхолтой, зугаатай хэлбэрээр зочноос аль болох их хэмжээний мэдээлэл гаргаж авах явдал юм. Ларри нэвтрүүлэгт оролцогч, зочныг сонгох ажилд оролцдоггүйн өөр шалтгаанууд бий. Хэрэв зочныг сонгох ажилд хэрэв тэр оролцвол магадгүй найз нөхдөө ч юм уу, зөвхөн өөрийн таалдаг хүмүүсээ оруулчих юмсан гэсэн бодол нь дийлнэ гэсэн үг. Хэрэв тэгдэг бол түүний нэвтрүүлэгт бэйсболын багийн менежерүүд олноор оролцох байсан байх. Тэр магадгүй савангийн дуурийн гуравдагч, дөрөвдөгч дүрд тоглож байсан 27 настай мэднэ чадна гэсэн хүмүүсийг лав оруулахгүй байсан байх.

Yзэгч олон нь хэн байхыг тэр мэдэхгүй ч сонсогч, үзэгчдэд гайхамшигтай сэтгэгдэл төрүүлэх зочныг яаж бий болгохыг тэр мэддэг юм. Сайн ярилцлага хийх тодорхой шалгуур шаардлага байдгийн нэгэн адил, сайн зочин-ярилцагчийг бүтээж төлөвшүүлэх тодорхой чанарууд бий. Хэрэв тухайн зочин, балетийн бүжигчин ч бай, гагнуурчин ч бай, улс төрч ч бай, гэрэл зурагчин ч бай эсвэл ая зохиогч ч бай хамаагүй тэдгээр шинж чанаруудыг хадгалсан бол шоу сайхан болно. Сайн зочныг бүтээх эхний нэг чанар нь үзэгчдэд тэр зочин нь юу хийдгийг тайлбарлах чадвар. Зочны эзэмшвэл зохих эхний шинж чанар бол, юу хийдгээ тайлбарлах чадвар юм. Хоёр дахь чанар нь хийдэг зүйлдээ хэр сэтгэлтэй сонирхолтой, шуналтай байдаг. Дараагийн нэг чанар бол, хошин шогийг мэдрэмжтэй байх явдал, нэн ялангуяа өөрийгөө хөөрхөн егөөгөөр тодорхойлох чадвар. Сүүлчийн нэг чанар нь жаахан ааш гаргах чадвар. Хэрэв зочин эдгээр дөрвөн шинж чанарыг хадгалсан бол танд сайн зочин таарчээ. Түүний үзэж байгаагаар Синатра, Хампри нар зочинд хүнд байх дээрх чанаруудыг хадгалсан хүмүүс байжээ. Гэвч дээрх дөрвөн чанараас зочин гурвыг нь хадгалсан байсан ч та сайн шоу хийж чадна.

Тэр яагаад ток шоуны хөтлөгч болов?

Ток шоу хөтлөгч болсноо тайлбарлахдаа Ларри нэлээд тулгамддаг. Гэвч Нью Йоркт өссөн тэрбээр хүүхэд ахуй цагаасаа л радио сонсох дуртай байжээ. Цагаачид Америкийн бусад хэсэг болон дэлхийтэй харилцдаг цорын ганц хэрэгсэл нь радио байсан юм. Ийм замаар тэр радиог сонсож, радиогоос суралцсан. Хожим нь тэр нэвтрүүлэгч,хөтлөгч болж радио, телевизтэй амьдралаа холбосон аж. Өргөн нэвтрүүлэгч байх ямар байдаг талаархи сэтгэгдлээ тэрбээр “Tell me more” гэдэг номоороо дамжуулан бусадтай хуваалцан бичихдээ, “Энэ бол эрх чөлөө, цаг хугацаа,сонсогчидтой харилцах харилцааны хэлбэр. Би радиогийн сонсогчидтай тайлбарлахын аргагүй онцгой хэлхээ холбоотой болсон. Тэд сувгаа солихгүй, утсаа таслахгүй байдаг, тэд маш өргөн хүрээтэй, таамаглахын аргагүй зүйлийг олж мэдэх гэсэн эрмэлзэлтэй байдгийг миний төрөлхийн сониуч зан хуваалцдаг гэж тодорхойлно. Учир нь ярилцлага эхлэхийн өмнө намайг хичнээн их шинэ мэдээллийн сан угтаж байгаа талаар би ямар ч төсөөлөлгүй байдаг. “

Ларри Кинг ток шоуны хөтлөгч болоход Майами хотын Артур Гадфри хамгийн хүчтэй нөлөө үзүүлсэн байж болзошгүй гэж үздэг. Ларри Кинг нэвтрүүлэг хөтлөх хэв маягаа Гадфригээс өвлөж авчээ. Гадфри нэг долоо хоногийн турш Ларритай хамт нэвтрүүлэг хөтлөх хугацаандаа их зүйлийг заасан бөгөөд тэр үед “Авьяас, энгүүн байх хоёрын ялгаа нь өөрийнхөөрөө байхад бэлэн байх, сэтгэлийн хөдөлгөөнөө илэрхийлэн харуулж, богино хугацаанд хариу үйлдэл үзүүлдэг байх, айдсаа даван туулахад бэлэн байх явдал” гэдгийг тэр ойлгосон байна. Өөрийн баримталдаг зарчмаа тэрбээр энгийнээр ийн тайлбарлажээ: Өөрийнхөөрөө байна гэдэг нь “… хэн нэгэнтэй адил байх юмсан гэж бодож эхэлсэн агшин бол таныг зовлонд унагадаг. Та дуугаа өөрчилж өөрийнхөөсөө илүү хүнгэнэсэн гүн дуугардаг болгохыг хичээнэ гэдэг нь та өөрийнхөөрөө байхаа больж байгаа явдал.” Түүний энэ зарчим түүнийг ток шоуны хөтлөгч байж үг хэлэх эрх чөлөөгөө давуу эрхтэй эдлэхэд нь тусалдаг. Төрөлхийн сониуч зан, ярилцлага авах авьяасаа ашиглан тэрбээр зочидтойгоо харилцан ярилцах замаар их зүйл сурч авдаг. Энэ бол түүний ярилцлага авагч байх нэг шалтгаан юм. Сонсож, суралцах нь түүний хөтөлдөг шиг ярилцлагуудыг явуулах цорын ганц арга гэж тэр үздэг. Тэр өөрөө сурч байгаа бол үзэгч олонч мөн сурч байна гэж үздэг.

Дүгнэлт

Ларри Кинг бол телевиз, радиогийн ток шоуны гарамгай хөтлөгчийн зэрэгцээ, сонины тоймч билээ. Гэвч түүний сонины тойм бичдэг тухай хэн ч ярьдаггүй. Тэрбээр сэтгүүл зүйн байтугай коллежийн албан боловсролгүй боловч “хийнгээ суралцах аргаар” ток шоуны бизнест өөрийн ажил амьдралын байр суурийг олж авсан нэгэн. Тэрбээр тийн ажиллаж суралцах явцдаа асуулт хэрхэн тавих талаар боловсруулсан зарчмууд нь сэтгүүлчдэд ч тустай билээ. Түүний ярилцлагууд нь сэтгүүлчдийн анзаараагүй орхисон зүйлийг юм уу, өөр өнцгөөс харсан зүйлийн үргэлжлэл, нэмэлт болж өгдөг. Улс төр, эдийн засаг, нийгмийн асуудлаархи түүний ярилцлагуудын сэдвээс болж үзэгчид заримдаа түүнийг мэдээний сурвалжлагчдын нэг гэж үздэг бөгөөд шүүмжлэгчид түүний бүтээл туурвилыг сэтгүүл зүйн өнцгөөс нь харж дүн шинжилгээ хийх нь бий.

Тэрбээр өөрийгөө сэтгүүлч хэмээн өргөмжилдөггүй, ток шоуны зорилго сэтгүүл зүйнхээс өөр байдаг гэж ярьдаг боловч олон нийт түүнийг сэтгүүлч хэмээн хүлээн авч, сэтгүүл зүйн шагнал урамшил болон хүндэт цолуудыг нэг бус удаа хүртээжээ. Бостон Финикс-ийн хэвлэлийн шүүмжлэгч Марк Журкович хэлэхдээ, “Би түүний хийдэг зүйлийг сэтгүүл зүй гэж нэрлэхгүй. Энэ бол хөгжөөнт нэвтрүүлэг, үзэл бодол, маргаан мэтгэлцээнээс бүрдсэн зүйл” гэжээ. 1992 оны сонгуульд үзүүлсэн хэвлэлийн нөлөөнд дүн шинжилгээ хийсэн Лос Анжелос Таймс-ийн сурвалжлагч Том Розентэйл, тухайн үедээ мэдээлэл цуглуулах, түгээх үйл явцад Ларри Кинг мэтийн нэр нөлөөтэй хувь хүмүүсийн довтолгоон нөлөөлөх вий хэмээн эмээж байжээ. Хожим нь тэр бичихдээ “Кинг болон сэтгүүлч мэт харагддаг хүмүүсийн мандалт нь хэвлэл мэдээллийг манипуляци, таамаглал, сураг ажигт нээлттэй болгодог. Ярилцлагын мастерууд өөрсдийн зорилготой боловч тэд өөр зарчим стандарт барьж ажилладаг” гэжээ. Ларри Кинг болон ток шоу хөтлөгч бусад хүмүүсийн хийдэг ажил нь сэтгүүл зүй шиг харагддаг ажил гэдэг үндсэн тодорхойлолтод нийцэж байна. Тиймээс ч Ларри Кинг бол өөрийгөө элдэв далд санаагүй хөгжөөн баясгагч хэмээн нэрлэдэг сонирхолтой хүн.

А.Оюунгэрэл