Мэдээллийн шинэ хэрэгслийн онол

Маклуянизмын энэ онол анх телевиз, радио эрчээ аван хөгжиж эхэлсэн үед гарч ирсэн бөгөөд Интернэтийн энэ эрин үед эрдэмтэн, мэргэд уг онолыг олон шинэ санаа, судалгааныхаа үндэслэл болгон ашиглаж байна. Түүнчлэн энэ онол зар сурталчилгаа, олон нийттэй харилцах гээд олон салбарыг хөгжүүлэхэд түлхэц өгч байна. Ингээд онолын тайлбартай танилцана уу.
А.Оюунгэрэл

Маклуянизм буюу хэвлэл мэдээллийн тухай шинэ ойлголт*

Мэдээллийн хэрэгсэлтэй холбоотой олонхи онол нь түүний нийгэмд үзүүлж байгаа сөрөг нөлөөний тухай байдаг. Харин 1960-аад онд Канадын эрдэмтэн Маршалл Маклуян (1911-1980) тухайн үедээ шинэ тутам хэрэгсэл гэгдэж байсан радио, телевизийн нийгэмд гүйцэтгэж буй үүргийг судалж үзээд хамгийн эерэг онолыг гаргаж иржээ. Энэ онол нь нийтлэг таамаглалаар холбогдсон нэлээд олон санааны цуглуулга юм. Харилцаа холбооны технологийн өөрчлөлт нь соёл, нийгмийн эмх журам хоёрт гүнзгий нөлөөг зайлшгүй авчирна гэсэн таамаглал тэдгээр санааны төвд оршдог байна.

Маклуян утга зохиолын шүүмжлэлээр мэргэшсэн хийгээд мэдээллийн харилцааны онол, түүхийн талаар ч чамгүй мэдлэгтэй нэгэн байжээ. Жараад он бол хэвлэлийн технологи нийгэмд аль хэдийн байр сууриа олчихсон, харин араас цахилгаан мэдээллийн хэрэгслийн эрин үе залгаж эхэлж байсан үе билээ. Чухам ийм үед улам бүр өргөжин хүрээгээ тэлж байсан радио, телевизийн нийгмийг өөрчилдөг үр нөлөөний талаар Маршалл Маклуян “Хэвлэл мэдээллийг ойлгох нь” (1964) хэмээх хожим хойчийн онолчдын гарын авлага болсон номоо хэвлүүлэн гаргасан юм. Энэ номдоо тэр харилцаа холбооны шинэ технологи нь нийгэмд шинэ эмх журмыг бий болгож, шинэ соёлыг үүсгэнэ гэдэг талаас нь өөрөө онолын концепци томъёоллыг гаргаж тайлбарласан байдаг. Түүнчлэн цахилгаан мэдээллээс болж хэвлэмэл мэдээлэл устах уу гэдэг асуултыг тавиад хариуг нь олоогүй орхисон байх аж. (Энэ асуултад түүнээс хойш үеийн олон эрдэмтэд “Үгүй, хэвлэмэл мэдээлэл устахгүй” гэж шинжилгээ судалгаагаараа хариулсаар байна. Сонин, сэтгүүл, номын аль нь ч эхлээд радио, дараа нь телевиз, одоо Интернеттэй өрсөлдөж ч чадна, бас зэрэгцэн оршиж ч чадна гэдгээ батлан харуулсаар байгаа билээ. А.О.)

Дээр дурдсан номоос гадна “Гутенбергийн галактик” (1962), “Хэрэгсэл бол илгээлт юм” (1967), “Даяарчлагдсан тосгон” (1968), “Халуун ба хүйтэн” (1969) номууддаа Маклуян хэвлэл мэдээллийн онолынхоо концепцийг дэвшүүлжээ. Түүнд нь дараах ойлголтууд голлодог.

1. Хэрэгсэл өөрөө илгээлт мөн
2. Даяарчлагдсан тосгон үүсэж бий боллоо.
3. Хүн олон талаар боловсорч өргөжинө.

Мэдээллийн “Хэрэгсэл өөрөө илгээлт мөн” гэж түүний бүтээлдээ тунхаглан зарласан үгийг өнөөдөр Интернетийн үүсгэж байгаа шинэ орчин нөхцөлийн үед онолчид олонтаа давтан хэрэглэсээр байна. Тухайн үедээ Маклуян уг хэллэгийг тайлбарлахдаа бид нийгмийнхээ болон өөрсдийнхөө туршлагыг шинэ хэлбэрийн мэдээллийн хэрэгслийг ашиглан өөрсдөө хүргэж байгаа нь хэлж ярьж байгаа зүйлийн маань агуулгаас ч илүүтэйгээр нийгэмд эрчимтэй өөрчлөлт авчирч байна гэжээ. Энгийн үгээр хэлбэл, хүмүүс дүрстэйгээ, дуу хоолойтойгоо олны өмнө гарч ирж байгаа тэр л байдал нь тэдний юу хэлж ярьснаас илүү бусдын анхаарлыг татаж даган дуурайх ч юм уу, ярианы сэдэв болох ч юм уу, ургуулан бодох санаа өгөх ч юм уу ямар нэг байдлаар нийтэд нөлөөлж байна гэсэн үг юм. Сонин хэвлэлийн хувьд урьд нь түүнд нийтлэгдсэн мэдээ материалыг л тухайн мэдээллийн байгууллагаас нийгэм, олон түмэнд хүргэж буй илгээлт гэж онолын хувьд үздэг байсан бол радио, телевизийн хувьд хэрэгсэл нь өөрөө илгээлт болон хувирчээ. Учир нь илгээлтийг явуулж буй хүмүүс нь хэлж байгаа зүйлтэйгээ (агуулгатайгаа) хамт ямар нэг дөрвөлжин хайрцгаар сонсогч, үзэгчтэй шууд учирч эхэлсэн юм. Ийм шууд учралын үед тэдний яриаг шимтэн сонсохоосоо өмнө хүмүүс хэн гарч ирэв, ямар нөхцөлд байна, юу өмссөн байна гэдгийг илүү анхаардаг тул дүрс, дуу хоолой, түүнийг дамжуулагч аппарат хэрэгсэл нь хэлж дамжуулах зүйлийн гол агуулгаас өмнө мэдээллийн чухал илгээлт болж хувирдаг байна.

Маклуяны шинээр гаргаж ирсэн өөр нэг томъёолол болох даяарчлагдсан тосгон гэдэг ойлголтыг хэвлэл мэдээллийн нийгэмтэй харьцах харьцааг тайлбарлахад өргөнөөр ашигладаг. Цахилгаан мэдээллийн хэрэгсэл нь дэлхий ертөнцийг нийгэм, улс төр, соёлын нэг тогтолцоотой нийгмийн байгуулал болгож хувиргалаа гэж Маклуян дүгнэжээ. Сансрын холбоотой болсон өнөө үед энэ томъёолол бүр хүчээ авч байна. Учир нь даяарчлагдсан тосгон бол орон зай, цаг хугацааны алинаар нь ч хязгаарлагдахгүй билээ. Харин эл эрдэмтэн хүмүүсийн мэдрэмжид хэвлэл мэдээлэл ямар нөлөөтэйг илүү сонирхож байсан болохоор даяарчлагдсан тосгонд мэдээллийн хяналт ямар байх вэ гэдэг асуудлыг огт хөндөлгүй орхижээ.

Маклуян хэвлэл мэдээлэл нь орон зай, цаг хугацааны орчилд хүний үзэх, сонсох, хүртэж мэдрэхийг өргөтгөх замаар хүнийг гэгээрүүлж өргөжүүлнэ хэмээн тунхаглажээ. Цахим мэдээллийн хэрэгсэл нь дундаж хүнийг хоромхон зуур газар бүрт хүргэхдээ харааг нь сунгаж, нүдийг нь нээнэ гэж тэр бичсэн бөгөөд харин тийнхүү мэдрэмж нь өргөжсөн жирийн хүмүүс цаашид юу хийх вэ, мэдээлэлд хэт дарагдвал яах вэ, тэд бодит ертөнцөөс зохиомол руу орох болов уу зэрэг асуултыг тавьж зарим үед өөрөө түүндээ ойлгомжгүй, толгой эргэмээр хариулт өгсөн байдаг.

Дээрх гурван дүгнэлтээс гадна Маклуян хэвлэл мэдээллийн халуун ба хүйтэн хэрэгслийн тухай санааг оруулж ирсэн юм. Чингэхдээ хэвлэмэл мэдээллийг халуун, цахим мэдээллийг хүйтэн гэж ангилжээ. Бүдэг бадаг, сүүдэртэй дүрс (60-аад онд зурагтын хар, цагаан дүрсний байдал тийм л байсан)-ийг харахдаа мэдээллийг орхигдуулахгүйн тулд маш их анхаарал тавих замаар дүрсийг бүрэн болгож гүйцээхэд хүн өөрөө идэвхтэй оролцох ёстой болдог учир телевизийг хүйтэн гэсэн байна. Өөрөөр хэлбэл хүйтэн мэдээллийг үзэгчид өөрсдийн оролцоогоор халааж байдаг гэж үзжээ. Энэ тайлбараараа телевизийн хувьд дүрс ямар чухал хийгээд ер нь дүрс үнэмшилтэй, утга учиртай гэдгийг тодотгож, цаашилбал олон хүнийг татах телевизийн нууц нь дүрсэнд оршино гэж Маклуян нотолсон байдаг.

Нөгөө талаас бидэнд хэрэгтэй зүйлийг бидний өмнөөс олж аваад цэгцэлж бүрэн мэдээлэл өгдгөөрөө хэвлэмэл мэдээллийг халуун гэж ангилжээ. Сонин сэтгүүлийн утга агуулгыг бий болгоход бид оролцохгүй бөгөөд харин аль хэдийн бэлэн болсон нийгмийн дүрслэлүүдийг олж мэднэ хэмээн тэр тайлбарлажээ. Ингэж ангилсныхаа дараа Маклуян “Халуун нь яваад хүйтэн нь ирэх нь” гэж зарлахдаа Жон Кеннеди, Ричард Никсон нарын АНУ-ын ерөнхийлөгчийн сонгуульд өрсөлдөж байсан тохиолдлоор жишээ татсан байдаг. Ж.Кеннеди телевизээр олонтаа гардаг байсан учир түүнийг хүйтэн дүрстэй, Р.Никсон сонин хэвлэл дээр их гарч байсан тул халуун дүрстэй гэж үзээд улмаар өргөн нэвтрүүлэгдсэн ерөнхийлөгчийн сонгуулийн халз маргаанд Кеннеди ялсан нь телевизийн ач тус юм гэж дүгнэжээ. Өөрөөр хэлбэл, Кеннедийн зурагтаар гарсан бүдэг бадаг дүрс Никсоны сонин дээр гарсан бүх зүйл нь тод зурагнаас илүү олны анхаарлыг татаж чадсан гэсэн үг. Түүнээс хойш улс төрийн зөвлөхүүд сонгуульд нэр дэвшигчдийг сонгохдоо олон нийтэд телевизээр хэр харагдах талыг бодолцдог жишиг тогтжээ.

Маклуяны дэвшүүлсэн мэдээллийн хэрэгслийн тухай онол нь олон нийтийн дунд дорхноо эрчээ авч түүнийг поп соёлын их багш болгосон юм. Шүүмжлэгчид нь түүнийг “Поп соёлыг номлогч”, “Цахим зууны зөнч” хэмээн сонин хэвлэлд бичиж байлаа. Хэдийгээр тайлбарт нь зөрчилтэй зүйлүүд байсан ч хэвлэл мэдээлэл, соёл, нийгмийн гэсэн гурван онолыг макро түвшинд авчирч зангидсанаараа бусдад урам зориг, чиг баримжаа өгсөн чухал онол болж өвлөгдсөн юм. Тухайн үед ийм алсын хараатай онолын дүгнэлт хийх хүн ч цөөн байсан юм. Цахим тооцоолуур, сансрын холбоо, кабелийн телевиз, дижитал хэрэгслийн өнөө үед Маклуяны онолыг хүмүүс сонирхох нь улам нэмэгдээд байгаа билээ.

Маклуянизм онолын давуу тал
-Маш ойлгомжтой
-Макро түвшинд боловсруулагдсан
-Олон нийтийг хамарсан
-Хэвлэл мэдээллийн агуулгын соёлын үнэлэмжийг өргөж өгсөн
-Цаг хугацаагаар хязгаарлагдахгүй

Маклуянизм онолын сул тал
-Туршилтаар нотолж болохгүй
-Технологийг хэт өөдрөг үнэлсэн
-Үр нөлөөтэй холбоотой бусад чухал сэдвийг орхигдуулсан
-Шугаман бус сэтгэлгээг шүүмжлэлд өртүүлсэн
-Цахим мэдээллийн хэрэгсэлд хэт хүлцэнгүй хандсан

А.Оюунгэрэл


*-Онолын тайлбарыг Стэнли Баран, Деннис Дэвис нарын 2000 онд хэвлүүлсэн “Олон нийтийн харилцааны онол” номоос авав.

"Mass Communication Theory" нэр томъёоны тухай

Саяхан нэг оюутантай харилцаж байгаад блог руу маань ордгийг мэдлээ. Уг нь би зөвхөн сэтгүүл зүйн багш нарт хэрэгтэй бичлэгүүдээсээ түүж тавьж байсан юм. Гэхдээ завгүйгээрээ шалтаглаад нэлээд удаан завсарлачихлаа. Тэгээд ч англи дээр байгаа зарим зүйлээ орчуулж амждаггүй. Ер нь блогоо зөвхөн багш нараар хязгаарласны хэрэггүй юм байна гэж бодлоо. Оюутнуудтайгаа, сэтгүүлчидтэйгээ хуваалцах санаагаа товч атугай бичиж байя гэж бодлоо. Зарим оюутнууд маань англи, солонгос, герман хэл сурцгаасныг ч олж мэдлээ. Тэгэхээр заавал монгол хэл дээр биш мөн англи дээрх материалаа тавьж болох юм байна гэж бодлоо.
Энэ удаа би саяхнаас зааж эхлээд байгаа онолын хичээлийн лекцнээсээ нэгэн нэр томъёоны тухай хэсгийг нь нийтэд хэрэгтэй санаа гэж үзээд авч тавихаар шийдлээ.
А.Оюунгэрэл

Хичээлийн нэр

Хичээлийн маань нэр “Олон Нийтийн Харилцааны Онол” гэж хэдэн жилийн өмнө боловсролын яамны батлагдсанаар бичигдсэн байгаа. Харин би заахдаа Олон Түмний Харилцааны Онол” гэж заана. Тиймээс би батлагдсан нэрний дор үүнийг давхар бичээд байгаа юм шүү. Та нарын толгойг эргүүлэх гэж ингэж байгаа юм биш. Хичээлийнхээ агуулгатай холбогдуулж нэр томъёогоо засаж хэрэглэе гэж бодсон юм. Энэ хичээлийн англи нэр нь “Mass Communication Theory” юм. Та нарыг “Mass” гэдэг үгэнд нь анхаарлаа хандуулахыг хүсье. Хэрэв Д.Алтангэрэлийн англи-монгол хэлний толь бичгийг сөхвөл энэ олон утгатай үгийн тайлбарт “олон түмэн, ард олон”, ба “олон нийтийн” гэсэн хоёр утгын аль аль нь орсон байгаа. Хоорондоо төстэй бөгөөд сүүлчийнх нь эхнийхээ дотор багтах ойлголт бүхий энэ холбоо үгсийн эхнийх нь буюу “олон түмэн, ард олон” гэдэг нь хэвлэл мэдээлийн нийгэм дотор үүсгэсэн ерөнхий харилцааны хувьд ихээхэн таарч тохирч байгаа юм.

Монгол оронд ХХ зууны эхээр олон түмэнд зориулсан хэвлэл, мэдээлэл үүсэж хөгжсөнөөс хойш сэтгүүл зүйн онолын тайлбаруудыг Зөвлөлтийн эрдэмтдийн бүтээлээс манайхан орчуулж буулгахдаа “Теория Массовой Коммуникаций” гэдгийг “Олон Нийтийн Харилцааны Онол”, “Средство Массовой Информаций” гэдгийг “Олон Нийтийн Мэдээллийн Хэрэгсэл” гэж хэрэглэх уламжлалыг тогтоосон нь өнөөг хүртэл үргэлжилсээр байгаа юм. Энэ нь тухайн нэр томъёонуудыг онож орчуулаагүй тохиолдол байж болох ч хэвлэл мэдээлэл нь үзэл суртлын онолоор ажиллаж байсан 1990-ээд оноос өмнөх үед “олон нийт” гэдэг ойлголт нь ухуулгын сэтгүүл зүйг хэрэгжүүлэхэд тун тохирч байжээ. Харин чөлөөт хэвлэл мэдээлэлтэй болсон энэ цаг үед уг нэр томъёо үнэхээр тохирохгүй болоод байна. Зүй нь Ц.Дамдинсүрэн, А.Лувсанвандан нарын зохиосон “Орос-Монгол Толь”-ийн 260 дугаар талд “масса” гэж үгийг “олон түмэн, өргөн олон, өргөн түмэн” гэж орчуулсан утга бидний энэ хичээлийн нэрний хувьд тохирох билээ.

Үнэн чанартаа бол “олон нийтийн” гэсэн холбоо үг нь англи хэлэнд эргээд буулгахад “public” гэж орчуулагдах болоод байгаа юм. Та нар дахиад Д.Алтангэрэлийн англи-монгол хэлний толь бичгийг сөхөөд үзээрэй. “Public” гэдэг үг “олон нийт” гэсэн утгаар л тайлбарлагдсан байгаа. Түүнчлэн “олон нийт” гэдэг нь “олон түмэн” гэсэн үгийн дотор нь багтах явцуу утгатайг Америкийн “Уэбстэрийн англи шинэ үгийн толь”, Английн “ХХ зуунд англи хэлэнд орж ирсэн шинэ үгс” толь бичгүүдийн тайлбар ч харуулж байна.

Түүнээс гадна “рublic” гэдэг англи үг нь “улсын”, “засгийн газрын”, “нийтийн” гэсэн явцуу утгаар хэрэглэдэг. Үүнийг дараах жишээгээр харуулъя.
Public school-Улсын сургууль
Public university-Улсын их сургууль
Public official-Төр, засгийн албанд сонгогдсон хүн
Public service-Олон нийтэд үйлчлэх
Public Television-Олон нийтийн телевиз
Public restroom- Нийтийн бие засах газар
Public speech-Нийтийн өмнө үг хэлэх гэх мэт
Оросоор ч гэсэн “рublic” гэдэг үгийг “общественность”(олон нийт), “общественный” (олон нийтийн) гэж орчуулдаг нь дээрх утгатай яг таарч тохирдог. Сургалтын явцад сэтгүүл зүйн чиглэлээр гарсан бүтээлүүдийг уншиж танилцахдаа ОНМХ (Олон Нийтийн Мэдээллийн Хэрэгсэл) гэж товчилсон үг тааралдвал ОТМХ (Олон Түмний Мэдээллийн Хэрэгсэл) болгон залруулж байх юм шүү.

Энэ хичээлээр бид нийгмийн доторхи харилцааг дэлхий нийтийн хэмжээний өргөн утгаар судлах тул нэр нь “Олон Түмний Харилцааны Онол” байх нь тун чухал юм. Ерээд оны эхээр олонтаа зохиогдож байсан хэвлэлийн эрх чөлөөний тухай семинаруудын нэг дээр хуульч Б.Чимид гуай “Олон түмний мэдээллийн хэрэгсэл” гэж хэлж тогтох тухай санал гаргаж байсан юм. Харамсалтай нь энэ саналыг тухайн үедээ хэн ч анхаарч өлгөж аваагүй орхижээ. Харин бид “Сэтгүүлч” коллеж дээрээ шинэ нэр томъёогоор нь олон түмний харилцааны онолыг заах гэж байна. Дашрамд хэлэхэд, манай кино урлагийхан нэр томъёогоо сэтгүүл зүйн бидэнтэй адил орос хэлнээс авсан мөртлөө “масс” гэсэн утгыг “олон түмэн” гэсэн зөв утгаар нь авч хэрэглэсэн байдаг юм. Тэд “массовка” гэдгийг “олон түмний хэсэг” гэж ойлгомжтойгоор орчуулсан бөгөөд энэ нь нийгмийн олон янзын давхаргыг төлөөлсөн туслах дүрүүдийг дэлгэцэнд гаргаж харуулдаг хэсэг билээ.
2008 оны 9 дүгээр сарын 1