Монголын хэвлэл, мэдээллийн өнөөгийн явцыг анхааралтай ажиглан хардаг хүн бүр энэ тайлбар өгүүллийг уншаарай.
А.Оюунгэрэл
Олон Түмний Нийгмийн Онол
Mass Society Theory
Олон Түмний Нийгмийн онол нь XIX зууны сүүлчээр нийгмийн шинэчлэлийн явцад үүсэн гарч иржээ. Хаадын угсааныхан, албан хаагч сэхээтнүүд, дээд ангиллын улс төрчид зэрэг элит бүлгийнхэн эрх мэдлээ алдахдаа өөрсдөдөө тулгарсан нийгмийн асуудлуудыг шийдэхэд маш их хүчин чармайлт гаргах хэрэгтэй болсон юм. Тэдний хувьд олон түмний мэдээллийн хэрэгсэл (Тухайн үед радио, ТВ байгаагүй. Зөвхөн сонин, сэтгүүл л оршин тогтнож байлаа) нь өөрсдийг нь халж өөрчилсөн шинэ нийгмийн болж бүтэхгүй талыг харуулсан гол бэлгэ тэмдэг болж байлаа. Шар сэтгүүл зүйг нэвтрүүлсэн олон зуун сониныг тэд хагас бичиг үсэгтэй уншигчдаа өөгшүүлж, ёс зүйгүй үйл ажиллагаа явуулсан үлэмж хүчтэй, монополь маягийн үйлдвэрлэл гэж үзэж байв. Боловсрол, шашны тэргүүлэгч үзэлтнүүд зохимжгүй, нүгэлтэй, соёлгүй агуулгаараа уншигчдыг татсан хэвлэл мэдээллийн хүч чадалд дүргүйцэж байлаа.
1840-өөд оноос хойш олноор үүсэж бий болсон хэвлэл улс төр, бизнест шууд нөлөө үзүүлж эхэлсэн юм. Улс төрийн намын сонинууд 1840-1850-иад онд пенни пресс буюу нэг центээр зарагддаг сониноор шахагдаж, улмаар 1880-1890 онд шар хэвлэлээр булшлагдсан байна.
Шар хэвлэлийг тэргүүлэгчдийн нэг Уиллиам Рэндольф Хөрст өөрөө ч улс төрд санаархдаг байсан бөгөөд мэргэжлийн улс төрчдийг эвгүй байдалд оруулах замаар нэр хүндээ өргөж нэрд гарч (популист) болж байжээ. Хөрстийн хэвлэн нийтэлдэг сонин, сэтгүүлүүд дуулиан шуугиантай мэдээ материал гаргадаг бусад олон хэвлэлийн хамт бизнест өрсөлдөгч болон засгийн газрыг шүүмжлэгчид рүү хайр найргүй дайрдаг байлаа. Тийм нийтлэл нь уншигчдын зүгээс хүчтэй дэмжлэгийг авч харин шүүмжлэлийн бай болсон хүмүүсийг айлгана. Иймэрхүү өшөө, хорсол, айлган сүрдүүлэлт, дүргүйцэл, бухимдал нь олон түмний нийгмийн онолын үндэс болж өгсөн байна. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээллийн нийгэм дэх үүрэг болон нийгмийн өөрчлөлт хоёрын хоорондын холбоог тайлбарладаг уг онолын талаар хэд хэдэн таамаглалыг дэвшүүлэхэд хүргэжээ. Тэдгээр таамаглал нь янз бүрийн оронд тодорхой шийдвэр гаргахад хүргэсэн бөгөөд хожмоо няцаагдсан нь ч бий. Үүнд:
1. Хэвлэл мэдээлэл нь нийгмийн доторхи хорсол заналыг агуулсан, хортой хүчнийхэн бөгөөд түүнийг ариутган цэвэрлэх буюу өөрчлөн байгуулах хэрэгтэй.
Энэ нь хуучин элит байсан хүмүүсийг хяналтад авах гэсэн хэвлэл мэдээллийнхнийг эсэргүүцэн хурцаар шүүмжлэгчдийн гаргаж ирсэн таамаг бөгөөд 1920-иод оны Европт эл санаа ялсны үр дүнд өргөн нэвтрүүлгийг засгийн газрын байгууллага хянах болсон билээ. Хамгийн гашуун үр дагавар нь Германд нацист нам засгийн эрхэнд гарснаар илэрч байв. АНУ-д ч эл санааны дагуу сүм хийд, сургууль боловсролын болон төрийн байгууллагууд хэвлэл мэдээллийг хянах хувилбарууд гарч байгаад сүүлдээ өргөн нэвтрүүлгийг ажиглах эрхийг Холбооны Харилцааны Комисс (FCC буюу Federal Communications Comittee) гэдэг засгийн газрын агентлагийн мэдэлд өгчээ.
2. Хэвлэл мэдээлэл нь дундаж хүмүүсийн оюун санаанд шууд нөлөөлөх хүчин чадалтай.
Уг таамаглал хэвлэл мэдээллийн үр нөлөөний онолтой ижил бөгөөд ялгаатай нь дундаж хүмүүсийн тухай ойлголтыг оруулж ирсэн юм. Хэвлэл мэдээллийн агуулгын өмнө хүчгүй сул гэдгээ мэдэрч, муу үр нөлөөг нь өөртөө шууд тусгаж авдаг нийгмийн гишүүдийг дундаж хүмүүс гэж нэрлэжээ. Хэвлэл мэдээллийн үр нөлөө дундаж хүмүүст эмзэг тусдаг талаар 1940-өөд оноос хойш хэлэлцэн маргаж байгаа бөгөөд аливаа нийтэлж нэвтрүүлсэн зүйлийн агуулга хүнд шууд нөлөөлөхгүй, нөлөөлсөн гэж үзвэл бусад хүчин зүйлсээр дэмжигдсэн байдгийг эрдэмтэд баталсаар байгаа билээ.
3. Хэвлэл мэдээлэл нь хүмүүсийн оюун санааг нэгэнт эзэмдсэний дараа удаан хугацааны алив муу үр дагаврууд үүсч хувь хүмүүсийн амьдралыг бусниулаад зогсохгүй өргөн хэмжээний нийгмийн асуудлыг бий болгодог.
Энэ шүүмжлэлд зарим нэг үнэний хувь байвч онолын талаас батлагдаж чадаагүй юм. Биеэ үнэлэх, гэмт хэрэг хийх, мансуурах бодис хэрэглэх гээд нийгэмд үүссэн олон асуудалд хэвлэл мэдээллийг буруутгадаг боловч тэдгээрт адал явдалт ном, алаан хядаантай кино, хэрэглээг ташуурдсан зар сурталчилгаа ч нөлөөлсөн байж болох талтай. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл мэдээлэл нь орчин цагийн нийгмийн доторхи зөвхөн нэг институци нь билээ.
4. Урьд нь өөрсдийг нь элдэв муу нөлөөнөөс хамгаалж байсан нийгмийн уламжлалт институцээс тусгаарлагдаж холдсон дундаж хүмүүс хэвлэл мэдээллийн нөлөөнд автахдаа тун эмзэг.
Үүнийг гаргаж ирсэн олон түмний нийгмийн эртний онолчид дундад зууны үеийн Европын тосгоны амьдралыг хэт дэврүүн сэтгэлээр гоёчлон дүрсэлж байжээ. Гэтэл тэр нийгэм нь хувь хүний хөгжил, бүтээлч байдлыг хязгаарлаж байсан билээ. Хувь хүний эрх чөлөө ч тэнд чухал биш зүйл байсан. АНУ-д энэ санааг дэмждэг зарим хүмүүс телевиз үүсэж бий болохын өмнөх Америк орны уламжлалт соёлыг санагалзан дурдаж байдаг. Гэтэл тэр үед нь олонхи эмэгтэйчүүд гэрийн ажилтай, элитүүд нь л их дээд сургуульд сурдаг, үндэстний цөөнхөө хавчдаг байсан байна. Гэр орон, садан төрөл, нутаг уснаасаа холдсон хүмүүсийн хувьд мэдээллийн гол эх сурвалж буюу бараг найз нөхөр нь болсон хэвлэл мэдээлэл нь хөдөө гэртээ сонсдог байсан үлгэрийг нь зугаа цэнгээний нэвтрүүлгээр орлуулж байгаа хэдий ч нийгмийн бусад байгууллагуудтай харьцуулахад ноёлох нөлөө үзүүлдэггүй аж.
5. Хэвлэл мэдээллийн бий болгосон нийгэм дэх эмх замбараагүй байдлыг нийгмийн тоталитар дэглэмээр шийдвэрлэнэ.
1930-аад онд дэвшүүлсэн энэ таамаглал 1950-иад онд хүчээ авсан байна. Олон түмний нийгмийн тоталитар дэглэмтэй болгосон хамгийн тод жишээ бол Германд Гитлер мандан бадарч байсан үе юм. Тэр үеийн хоосон сүржигнэгчид нь дундаж хүмүүсийг улс төрийн туйлширсан экстремист хөдөлгөөнд хамруулснаар нийгмийн асуудлыг нь шийднэ гэж амлаж байв. Дундаж хүмүүсийн дэмжлэгийг авахын тулд ч тэд хэвлэл мэдээллийг ашигласан юм. Хөдөлгөөн нь бэхжихийн сацуу уламжлалт элит бүлгийнхэнд улс төрийн шахалт дарамт үзүүлсээр сөрөг хүчингүй болж, эрх мэдлийг нэг хүний гарт төвлөрүүлж тоталитар улсыг бий болгожээ. Одоо үед тоталитар дэглэм бол ардчилал, хувь хүнийг дээдэлдэг хүн бүрийн гол айдас юм. Учир нь тийм нийгэмд хувь хүний өөрийгөө илэрхийлсэн болгоныг хууль бус гэж тооцож, бүх төрлийн харилцааг засгийн газраас хязгаарлан хянаж байдаг. ХХ зууны эхэн хагаст тоталитар дэглэмтэй улс Европ, Латин Америк, Азид олноор бий болсон юм. АНУ ч дархлаатай байж чадаагүй. 1950-иад оны үед Бүгд Найрамдах намыг төлөөлж Висконсин мужаас сонгогдсон сенатч Жосеф Маккарти Америкт коммунизм дэлгэрүүлэхгүйн тулд тийм үзэлтэй гэж сэжиглэсэн хүмүүсийг засгийн газар, хэвлэл мэдээллийн байгууллагаас зайлуулах ажил зохион байгуулсан байна. Түүний гаргасан урт жагсаалтад улс төрийн системийг нь устгах гэж санаархсан гэх хүмүүсийн нэрс байсан бөгөөд сонинууд эхний нүүртээ хэвлэдэг байлаа. Олонхи сэтгүүлчид өөрсдөө тэр жагсаалтад орчихгүйн тулд Маккартийн өөдөөс сөргөхөөс эмээдэг байв. 1950-иад оны телевизийн нэрт сэтгүүлч Эдвард Мөрроу түүний ажлын арга ажиллагааг шүүмжлэх хүртэл энэ байдал үргэлжилжээ.
6. Хэвлэл мэдээлэл соёлын өндөр хэлбэрүүдийг устгаж, соёл иргэншлийг ерөнхийд нь бууруулна.
Энэ шүүмжлэлийг ойлгохын тулд сүүлийн хоёр зууны барууны соёлын элитүүдийн үзэл бодлыг мэдэх хэрэгтэй болдог. XVIII зуунд Европын сэргэн мандлын үеийн элитүүд өөрийн орны төдийгүй дэлхийн хүмүүсийг гэгээрүүлж хүмүүжүүлэхийг өөрсдийн үүрэг хариуцлага гэж үзээд соёлын өндөр хэлбэрүүдийг бий болгож байсан юм. Англи-саксон гаралтай, протестант уран зохиолтой, цагаан арьст тэдгээр эрэгтэйчүүд дэлхийн харанхуй бүдүүлэг нөгөө хэсэгт соёл иргэншил болон өндөр соёлыг түгээх нь өөрсдийнх нь үүрэг хэмээн итгэж байжээ. Гэтэл одоо үеийнхэн Кристофер Колумб анх Америк тивд хөл тавиад 500 гаруй жил өнгөрсөн хойно түүнийг болон бусад нээлт хийгчдийг нутгийн уугуул хүмүүсийн соёлыг устгасан гэж шүүмжилж байгаа. Өндөр соёлыг хамгаалагчдын зүгээс хэвлэл мэдээллийг шүүмжлэхдээ үр нөлөөтэй байдлаа ашиглан шалихгүй санаа, утгагүй үйл явдлыг хэтэрхий өсгөн дэвэргэдэг гэж үздэг байна. Тэд хүмүүст хэрэгтэй шаардлагатай зүйлийг нь өгөхийн оронд яагаад хүсэж байгааг нь өгөөд байгаа юм бэ гэж асуудаг. Мөн соён гэгээрүүлэгч, шашны зүтгэлтнүүдийн оронд яагаад хулгайч дээрэмчдийг үзүүлж харуулаад байгаа юм бэ гэж асуудаг. Тэд бас өндөр соёлын бүтээлийн оронд яагаад шог зураг тавиад байгаа талаар асуудаг. Англид засгийн газар нь өндөр соёлын төлөөх хариуцлагыг үүрч, хэвлэл мэдээллийг шууд ба шууд бусаар хянаж байхын тулд Би Би Си (BBC буюу British Broadcasting Corporation)-г байгуулсан юм. Олон түмнээ гэгээрүүлэхийн тулд симфони концерт, Шекспирийн жүжгийг нэвтрүүлдэг Би Би Си-д бусад хэвлэл мэдээллийн хэрэгслүүд "Нагац эгч Бииб" гэдэг нэр өгсөн байдаг.
Олон түмний нийгмийн онолчид ба хэвлэл мэдээллийн үйлдвэрлэгчид хоорондоо XX зууны турш маргасан бөгөөд уг маргааныг 1961 онд Америкийн эрдэмтэн Бернард Берелсон "Соёлын ардчиллын талаархи аугаа маргаан" гэж нэрлэсэн байдаг. Берелсоны үзсэнээр маргаанд гурван бүлэг хүмүүс оролцжээ. Нэгдүгээр бүлэгт Practicus буюу хэвлэл, мэдээллийн салбарт ажиллагсад, хоёр дахид нь Academicus буюу олон түмний нийгмийн онолчид, гуравдугаарт нь Empiricus буюу олон түмний харилцааг нийгмийн шинжлэх ухааны туршилт ба ажиглалтын аргаар судалдаг хүмүүс орж байв. Нэг ба хоёрдугаар бүлгийнхэн маргааны хоёр туйлыг барьж гурав дахь бүлгийнхэн маргаанаас төрсөн асуултад тохирох хариуг хайж байв. Өөрөөр хэлбэл, тухайн салбарын гол үйлдвэрлэгчид хэвлэл мэдээллийн шууд үр нөлөөг бууруулах буюу үгүйсгэж байхад, уламжлалт элит бүлгийнхнийг багтаасан хоёр дахь бүлгийнхэн хэвлэл мэдээллийн үр нөлөөг аугаа их гэж үзэж байв. Судлаачид хэвлэл мэдээллийн үр нөлөө хязгаартай байдгийг тухайн үед шинжлэх ухааны аргаар баталж харуулсан хэдий ч түүнийг нь 20 жилийн хойно л нийтээр хүлээн зөвшөөрсөн аж. Олон түмний нийгмийн онолын талаархи маргааныг Германы нийгэм судлаач Фердинанд Тонниес, Францын нийгэм судлаач Эмиль Дюркхэйм нар дэлгэрэнгүй тайлбарласан байдаг.
Орчин үед энэ онол хичнээн хөгжиж байгаа ч хэвлэл мэдээлэл нь арчаагүй дорой уншигч, үзэгч, сонсогчдоо уруу татаж ялзралд оруулж байгаа гэх үндсэн таамаг нь алга бололгүй хэвээр байсаар л байна. Ялангуяа хэвлэл мэдээллийн хэрэгслээр эрх мэдлээ дэмжүүлсэн элитүүд давамгайлах байр суурьтай үед "дундаж буюу жирийн хүмүүс", "уламжлалт үнэлэмж"-ийн тухай яриа ихэсдэг. Одоо үед Интернет болон World Wide Web дундаж хүмүүст асар их хурдтайгаар нөлөөлж тархийг нь эргүүлж байгаа тухай ид ярилцаж байна. Сонин сэтгүүл, радио, телевизүүд технологийн компаниудтай нэгдэж улам хүчирхэгжиж байгаа нь уг ярилцлагын гол сэдэв боллоо.
Олон түмний нийгмийн онолын давуу тал
-Чухал үр нөлөөг өсгөдөг
-Орчин цагийн соёлын маргаантай асуудал ба бүтцийн чухал өөрчлөлтийг тодотгож өгнө
-Хэвлэл, мэдээллийн харьяалал ба ёс зүйн асуудалд анхаарал хандуулдаг.
Олон түмний нийгмийн онолын сул тал
-Шинжлэх ухаанч биш
-Зүй тогтолгүй (Системгүй)
-Эрх мэдлээ хадгалж үлдэх эзмэлзэлтэй элит бүлгээр түгээгддэг.
-Сэхээтнүүд болон "дундаж хүмүүс"-ийг доогуур үнэлдэг.
-Хэвлэл, мэдээллийн нөлөөг дөвийлгөхдөө хувь хүний, нийгмийн болон соёлын саад бэрхшээлийг тооцож үздэггүй.
А.Оюунгэрэл
Friday, June 27, 2008
Wednesday, June 25, 2008
Бидний тухай тэд яагаад бага мэддэг юм бол?
Манай орны талаар гадаад орныхон тун бага мэддэгт монголчууд тун сэтгэл дундуур байдаг. Үүнийг сэтгүүл зүйн талаас тайлбарлахын тулд 2000 онд бичиж байсан материалаа толилуулъя. Тэр үеэс хойш харин Монголын талаар мэдээлэл арай өргөжиж байгаа билээ.
А.Оюунгэрэл
Төсөөллийн (Stereotype) тухай онол
Сэтгүүл зүй, түүний дотор олон улсын мэдээ материалд хамгийн түгээмэл үйлчилдэг төсөөллийн онолын талаар энэ удаа өгүүлье. Чингэхдээ Америкийн хэвлэлд Монгол орны тухай нийтлэгдсэн материалд хийсэн ажиглалт дээр тулгуурлан тайлбарлав. Нөгөө талаас энэ өгүүлэл маань Америкийн их сургуульд оюутнууд судалгааны ажлыг хэрхэн бичих ёстойг харуулсан нэг жишээ болох учиртай юм.
Мөн хэв шинжийн онол гэж ч өөрөөр нэрлэж болох уг онолын талаархи зарчмын ойлголтыг өгсөн Америк эрдэмтэн, судлаачдын тодорхойлолттой та бүхэн танилцах болно.
Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн Монгол орны тухай мэдээлэл дэх өөрчлөлт
Удиртгал
Төсөөлөл гэдэг бол хувь хүн нийгэм дэх юмс, үзэгдлийг үзэж харахдаа “толгойдоо буй болгосон зураглал билээ” (Липманн, 1922) хэмээн тодорхойлогддог тунгаан бодох үйл ажиллагаа юм. Төсөөллийг хувь хүний болон бүлэг хамт олны гэж хоёр ангилна. Стэнгэр, Скэллэр нарын бичсэнээр хувь хүний төсөөлөл нь аливаа хэлцэл тохиролцоогүйгээр тухайн хүнд зөвхөн өөрт нь бий болсон байдаг (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 5 дугаар тал). Харин бүлэг хамт олны төсөөллийг нийгмээрээ хэлцэж тохирдог онцлогтой. Учир нь тийм төсөөллийг бий болгоход бүлэг хүмүүсийн үнэлэмж, төрх, зан байдал нөлөөлдөг байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн төсөөлөл нь соёл заншлаараа холбоотой бүлэг хүмүүстэй холбогдож байвал гол утгаа хадгалдаг аж (Тажфел, Форгас, 1981).
Стэнгэр, Скэллэр нарын өгүүлсэнчлэн хувь хүний төсөөлөл бусадтай харьцах явцад бий болдог байхад бүлгийн төсөөлөл нь соёлын бусад харьцаа буюу эцэг эх, найз нөхөд, багш нар, улс төр ба шашны зүтгэлтнүүд, хэвлэл мэдээлэл гэсэн шууд бус эх сурвалжаар дамжин ирдэг, тэгээд бас өөрчлөгдөж байдаг ойлголт юм (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 10 дугаар тал).
Тэгэхээр хэвлэл мэдээлэл нь хувь хүмүүс өөртөө төсөөлөл бий болгох замаар хүлээн зөвшөөрсөн нийгмийн бүлэг болон бүлгийн гишүүдийн хөргийн чухал сан хөмрөг бөгөөд судлаачид ч тэдгээр хэв шинжийг нь ажиглан цэгцэлж байдаг. Тэрхүү төсөөллийг (хэв шинж) орон зай ба цаг хугацааны хил хязгаарыг алгасуулан олон хүн хуваалцах явцад борлуулж, худалдан авч, солилцож, бас үгүй хийж ч болдог байна. Зарим судлаачид аль нэг тухайлсан орны талаар тодорхой хэвлэл мэдээлэл ямар төсөөлөл, хэв шинжийг бий болгосныг янз бүрийн шалтгаанаар судалж үзжээ. Гэхдээ барууны хэвлэлд Монгол орныг хэрхэн зурагласан талаар нэг ч судалгаа алга байна. Ази тивийн зүрхэнд оршдог энэ жижиг орон 1921 оноос хойш 70 жилийн турш Зөвлөлтийн нөлөөнд байхдаа барууны хэвлэл мэдээллийн анхааралд барагтай өртөж байсангүй. Харин 1989-1990 онд ардчилсан өөрчлөлт бий болсноос хойш л олон улсын мэдээний бие даасан сэдэв болсон байна.
Энэ өгүүлэл нь Америкийн хэвлэлд Монголын талаар гарсан мэдээллийн хэлбэр, өөрчлөлтийг харуулах зорилготой бөгөөд тус орны талаарх төсөөлөл дээр төвлөрөх болно. Ингэхдээ Лэксис-Нэксис хэмээх цахим мэдээллийн сангаас Монголын тухай мэдээллийг сонгож авлаа. “Монгол” гэсэн үгийг бичиж хайгуул хийхэд дэлгэцэн дээр хэдэн зуун гарчиг гарч ирэв. Олон материал дотор “Монгол” гэсэн үг байх боловч тэр нь огт Монголын тухай биш харин өөр оронтой холбоотой зүйл байх аж. Тэдний дунд Хятадын нэг хэсэг болсон Өвөр Монголын тухай материал олон байна. Хайгуулыг “Дэлхийн мэдээ” гэсэн чиглэлээр нарийсгаж, зөвхөн Монгол улстай холбоотой мэдээ материалыг шүүж авлаа. Лэксис-Нэксис сангийн нэг сул тал нь хэвлэлд нийтлэгдсэн мэдээ бүрийг агуулдаггүйд оршино. Тиймээс энэ удаа санаж байснаасаа тун цөөн буюу 1989-1990 оны үеийн 13 ба 1999-2000 оны үеийн 5 материал оллоо. Хэдийгээр тоо нь цөөн ч Монголын талаархи төсөөллийг тайлбарлахад хангалттай гэж үзэв.
1989-1990 оны үеийн төсөөлөл
Ямар нэг сонин зүйл болж байсан учраас газрын хол орших Монгол орон 1990 онд Америкийн хамгийн том Нью Йорк Таймс сонины анхаарлыг татжээ. Сонин Бээжин дэх товчооныхоо дарга Николас Кристофыг чухам юу болж буйг мэдүүлэхээр илгээв. Тэр 1990 оны гуравдугаар сард буюу ардчилсан хөдөлгөөний оргил үед Монголд ирж гурван материал бичжээ. Нью Йорк Таймс түүний бичсэн Монголын тухай анхны мэдээг эхний нүүртээ “Монгол удирдагчдаа зайлуулж, засаглал дахь коммунистуудын монополь дууслаа” гэсэн гарчигтайгаар тавьсан байдаг. Николас Кристофын мэдээ дараах байдлаар эхэлнэ.
"Коммунист нам өнөөдөр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч энэ оны эцэст болох чөлөөт сонгуульд бэлтгэхээр үндсэн хуулиар олгогдсон засаглалын монополоо санал нэгтэйгээр халлаа.
Төв Хороо хоёр өдрийн хуралдаанаараа Монгол орныг нэг намын авторитар дэглэмээс олон намын ардчилалд шилжүүлэх нь чухал гэж үзсэн бөгөөд тэрчлэн намынхаа хуучин удирдагчийг намаасаа хөөхөөр шийдвэрлэжээ.
Хятад, Зөвлөлт Холбоот улс хоёрын дунд оршдог Монгол улс нь хоёр сай хүн амтай ба тэн хагас нь малчид юм. Гэхдээ Хятадад нөлөөлж байгаагаас үзэхэд хүн амын тооноос нь улс төрийн үйл явдал нь илүү чухал ач холбогдолтой болоод байна. " (Нью Йорк Таймс, 1989.03.15)
Энэ материал нь улс төрийн үйл явдлыг тайлбарласан хатуу мэдээний хэлбэрээр бичигджээ. Тэр түүхийн талаас нэг их өгүүлээгүй боловч “Зөвлөлт Холбоот улсын дараа дэлхийн хоёр дахь коммунист орон болсон Монгол улс Зөвлөлтийн тусламжаар 1921 онд хувьсгал хийжээ. МАХН засгийн эрхийг 1924 оноос эхлэн барьжээ” гэж тодруулсан байв. Энэ бол дараа нь дурдагдах материалд ч олонтаа гарч ирэх төсөөллүүдийн нэг юм.
Николас Кристофын хоёр дахь материал Улаанбаатар дахь Америкийн шинэхэн бөгөөд хавчигхан элчин сайдын яамны тухай билээ. Мэдээний эхэн дэх “Сибирийн хүйтэн хэм”, “муу харилцаа холбоо”, “Вашингтонтой утсаар нууц зүйл ярихаар тохирох ч хэрэггүй” гэсэн өгүүлбэрүүд Монголын талаар сөрөг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Гэвч дараагийн хэсэгтээ “Америкчууд энэ нутагт амьдрах урам зориг дүүрэн байна”, “Монголчууд маш зочломтгой хүмүүс юм”, “Энд Америк, Англи, Япон хүн байна аа гэдэг үнэхээр хайрлагдана гэсэн үг” зэрэг өгүүлбэр мэдээнд эерэг хандлага нэмэхийн сацуу өнгө аясыг нь тэнцвэртэй болгож байна. Дээр дурдсан хэллэгүүдээс “Сибирийн хүйтэн хэм”, “зочломтгой хүмүүс” гэдэг нь Монголын талаар тогтсон хамгийн хүчтэй төсөөлөл юм.
Зохиогч барууны хэвлэлд зовж зүдрэхийн туйлд хүрсэн гуравдагч ертөнцийн орнуудыг дүрсэлж үзүүлдэг хэв шинжүүдийг энд огт ашигласангүй. Харин ч аятай сэтгэгдэл төрүүлэх харьцууллыг хэрэглэжээ.
“Санаа зовоосон асуудал Улаанбаатарт олон ч гуравдагч ертөнцийн орнуудыг бодвол зарим давуу талтай байна. Эмчилгээний түвшин сайн, сувгийн усыг нь ууж болно, цахилгаан ховор тасарна. Элчин сайдын яам Засгийн газрын албан тушаалтнуултай сайн харьцаатай, хоёрдугаар сараас дипломатууд орон нутгаар чөлөөтэй явж болох зөвшөөрөлтэй болжээ.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)
Эерэг өнгө нэмсэн энэ догол мөр сурвалжлагчийн хувьд шинээр олж мэдсэн зүйлс аж. Удалгүй тэр “Чингис хааны нутгаар” гэсэн гарчигтай гурав дахь материалаа бичихдээ Монголын нийгмийн улс төрийн амьдрал, түүхэн улбааны талаар илүү сонирхолтой зүйлийг олжээ. Түрүүчийн мэдээнээс 3-4 дахин урт 3884 үгтэй эл материал улс орны тухай үндсэн мэдээлэл их агуулж байна.
Николас Кристоф өнөө өрнөж байгаа үйл явдалд түүхийн талаас нь дүгнэлт өгснөөрөө өөрийнхөө хувьд нээлт хийсэн аж. Тэр үед ч, одоо ч Улаанбаатарт Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нэг ч товчоо байхгүй. Эл материалыг бичигч Монголд тухайн үед очсон цөөхөн сэтгүүлчийн нэг бөгөөд Монгол орны талаар төсөөллийг гадаадын уншигчдад бий болгож, баталгаажуулахад зохих хувь нэмрээ оруулсан юм. Олон улсын сэтгүүл зүйг тайлбартай сэтгүүл зүй гэж үздэг нь олон зүйл нь сурвалжлагчдын мэдлэг, үйл явдлыг уншигчдадаа хэрхэн тайлбарлаж ойлгуулахаас хамаардагтай холбоотой юм.
Энэ удаа сурвалжлагч улс орны одоогийн байдлыг уншигчдадаа ингэж тайлбарлажээ.
“Өнөөдөр бүх монголчуудын амьдрал өөрсдийн түүх, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоо, шашин шүтлэгээ дахин тодорхойлох үйл явцын дунд байна. Мөн дайснаа ч, худалдааны түншээ ч, үсэг бичгээ ч дахин тодорхойлох гэж байна. Энэ орон урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна.”
Сурвалжлагч материалдаа түүхэн хандлага ингэж оруулжээ.
“Анх удаа 800 жилийн өмнө хаан хэмээн зарлагдаж, арван хэдэн жилийн өмнө коммунист түүхчдээр засаршгүй дээрэмчин түрэмгийлэгч хэмээн үнсэн овоо болтлоо хараалгуулж байсан Чингис хааныг өнөөдөр үндэсний баатар болгон эргүүлж авчирлаа. Түүний цэрэг олон арван сая хүний аминд хүрсэн атал монголчууд түүнд арай л илүү найр тавьж авьяаслаг жанжин, эх оронч гэж түргэн зуур нэмлээ.
Эртний монголчуудын харгис явдлыг ч, тэдний амжилтыг ч өсгөн дэвэргэх бэрх юм. XIII зууны монголчууд Хятадаас Төв Европ хүртэл өргөн дэлгэр нутгийг эзэлсэн бөгөөд Чингис хааныг нас эцэслэсний дараа шинэ хааныг өргөмжлөхөөр арагшаа дуудагдаагүй бол баруун тийш хүрээг нь тэлэх ч байсан байж магад. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан.”
Эцэст нь сурвалжлагч Монголд болж байгаа үйл явдлын олон улсын ач холбогдлыг тэмдэглэж байна.
“Энэ аюултай өдрүүдэд шинэ хаан гарч ирээд тал нутгаар шууран өнгөрөх гэж байгаа биш харин удаан мартагдсан улс үндэстэн хөршийнхөө бий болгосон тогтолцоонд дохио өгөхөөр санаануудыг олсон явдал юм. Зөвлөлт Холбоот улс дахь 500 мянга гаруй монгол угсаатан хилийнх нь цаахан байгаа бөгөөд үндсэрхэг үзэлтэй болж хувирсан тэдэнд эдний нөлөө хүчтэй тусна.
Зүүн зүгт коммунизмын олтриг болсон Хятад, Хойд Солонгос, Вьетнамын хувьд Азийн хөрсөн дээр үндэслэсэн ардчиллын энэ санааны үр улмаар хил хязгаарыг алгасан тархах байх гэсэн айдсыг төрүүлж байна. Хэрэв ардчилал Монголын бэлчээр нутагт үүрэг гүйцэтгэж чадвал Хятад, Вьетнамын тутаргын талбай, Хойд Солонгосын уул толгодод ч тогтож чадах болно.”
Дээрх иш татсан догол мөрүүдэд байгаа “урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна”, “бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан”, “удаан мартагдсан үндэстэн” гэсэн хэллэгүүд зохиогчийн өөрийн шууд үзэл бодол юм. Харин “Чингис хаан”, “коммунист”, “ардчилал” зэрэг нь цаашид Монголын тухай төсөөллийг тээж явах үгс болно.
Ардчиллын удирдагч Санжаасүрэнгийн Зоригийг дүрслэхдээ Монголын ардчилал нь монголчуудын өөрсдийн нь адил зөөлөн ардчилал юм гэсэн нуугдмал санааг оруулж өгсөн байна. Тэр бичихдээ:
“Монголын ардчилсан хөдөлгөөний тухай кино хийдэг юмаа гэхэд Холливуд 27 настай, марксизмын онолын багш, туранхай залуу Зоригийг бүх зардлыг нь даая ч гэсэн гол дүрд нь тоглуулахгүй. Кино зохиол хөдөлгөөнтэй зохион байгуулагч, төрөлхийн манлайлагчийг гол дүрдээ шаардана. Гэтэл жинхэнэ Зориг бол царайлаг хэрнээ ховорхон инээнэ, хувьсгалч гэхээсээ илүү даруухан профессор шиг ярина...
Тэр асуулт бүрээс булзаж байсан ч түүний нам долоо юм уу наймдугаар сард болох сонгуульд коммунист намтайгаа эвсэж ерөнхийлөгчид нэг хүнийг нэр дэвшүүлж магадгүй гэсэн санаа тод байлаа. Ийм зүтгэл, хоёрдмол саналаас үзэхэд Ардчилсан нам нь Зүүн Европын засгийн газруудтайгаа эсрэгцдэг хүчнийг бодвол илүү зөөлөн сөрөг хүчин юм байна.”
гэжээ.
Нью Йорк Таймсын сурвалжлагчаас хэдэн сарын өмнө буюу 1989 оны нэгдүгээр сард Лос Анжелес Таймс сонины Жим Аврамс Монголд очиж “Зөвлөлт засаг ноёлсон Монголд барууны соёл мөлхөж байна” гэж бичжээ. Монгол, Оросын харьцааг дүрслэхийн тулд Чингис хаан, Монголын үндсэрхэг үзэл зэргийг дурджээ. Монгол Улсын Их Сургуулийн ректор О.Шагдарсүрэнтэй ярилцлага хийж Монгол орон нүүдэлчин амьдралын хэвшлээ хадгалах хэрэгтэй гэсэн үгийг нь иш татжээ. “Нүүдэлчин” гэдэг нь Монгол гэсэн үгийг сонссон гадаад хүмүүсийн толгойд бараг хамгийн түрүүнд орж ирдэг үг ээ.
Ассошэйтэд Пресс агентлагийн сурвалжлагч Рүүт Синай ч АНУ, Монголын хоорондын шинэхэн дипломат харьцааг хөндөхдөө “Чингис хаан”, “морь унах”, “хүйтэн уур амьсгал” зэрэг үгсийг тойрсонгүй. Мэдээгээ ч тун сайн хүнжүүлсэн (personalization) байна.
“Гэндэнгийн Нямдоо залуу цагтаа Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж өдрийг угтдаг байв. Энэ өдрүүдэд тэр Вашингтон Постын үл хөдлөх хөрөнгийн зарыг анхааралтай тогтоон харснаар өдрөө угтаж байна.
Монгол улсаас АНУ-д суух анхны элчин сайд Нямдоо арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хааныг төрүүлж өсгөсөн эртний үндэстэнд таарч тохирох элчин сайдын яамны байр хайж байгаа юм.” (1989.08.16)
Гурван төрлийн Монгол байдаг нь гадаадын уншигчдыг төөрөгдүүлдэг тул “Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж”, “эртний үндэстэн”, “арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хаан” хэмээн дурдсанаараа Монголын тухай ойлголтыг хялбаршуулж, ерөнхийлж өгч байгаа юм. Монголыг Хятад ба Орост байдаг угсаатны бүлгүүдээс (Өвөр Монгол ба Буриад Монгол) ялгахын тулд барууны орныхон “Гадаад Монгол” эсвэл “Чингис хааны Монгол” гэдэг. Энэ хялбаршуулал нь тэдэнд аль хэдийн хуримтлагдсан мэдлэг дээр тулгуурладаг. Ийм замаар тогтсон хэллэг нь нийгэм, хамт олон, бүлгийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн төсөөллийг дамжуулдаг юм.
Фишманы бичсэнээр “үг хэллэггүй нийгмийн төсөөлөл гэж байхгүй” (1956, 48 дугаар тал). Үг хэллэгээр дамжин аливааг нэрлэх, хаяг зүүх, ангилалд оруулах зэрэг зарим нэг үнэнийг агуулсан процесс явагдаж байдаг (Энглин, 1977). Тиймээс сурвалжлагч нар тиймэрхүү хагас үнэнийг агуулсан нэр томъёо, хаяг зүүлт, ангиллыг мэдээ сурвалжлагатаа өргөнөөр ашигласан байна. Тухайлбал, Орос, Хятадын хооронд оршдог болохоор Монгол газар зүйн хувьд түгжигдмэл орон нь үнэн. XIII зууны Эзэнт гүрнийх нь тухай дунд сургуульд үздэг учир бараг хүн болгон Чингисийг мэдэх нь гарцаагүй. Гэтэл орчин цагийн Монголын талаар тэд бараг мэдэхгүй.
Ямартаа ч гэсэн америк сэтгүүлчид 1990 оноос хойш Монголын талаархи төсөөлөлд зарим нэг үгийг нэмсэн юм. Тэдгээр үг нь Зөвлөлтийн бүлэгт ордог байсан орнуудад болсон улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлтүүдтэй холбоотой аж. Хамгийн хүчтэй үг нь “ардчилал”. Николас Кристофын анх хэрэглэсэн энэ үгийг янз бүрийн сэтгүүлчид үе үе хэрэглэх болжээ. Барууны амьдралын домог ба бодит байдлыг илэрхийлдэг энэ үг 1989-1990 оны Монголын тухай мэдээнд сулавтар сонсогдож байснаа АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жэймс Бэйкер Монголд айлчлах үеийн мэдээнээс эхлэн хүчтэй болж иржээ.
Ассошэйтэд Прессийн Жон Померет Монголын сөрөг намын удирдагчидтай уулзсаны дараа түүний хэлсэн үгнээс нь ингэж иш татжээ.
“Монголд эв нэгдлийн уламжлал байгааг тэд надад хэлсэн. Монголынх шиг ардчилалд эрхээ тайван замаар шилжүүлсэн Засгийн газартай хүн шиг би тэдэнд баяр хүргэсэн” (1990.08.13).
Ассошэйтэд Прессийн өөр нэг сурвалжлагч Кэти Вилхэйм Бэйкерийн өөр үгийг ишилжээ.
“Монголд ардчилал тайван замаар ирсэнд бид урамштай байна” гэж тэр ерөнхийлөгч Очирбаттай ярихаар суухынхаа өмнө сэтгүүлчдэд хэлээд цааш нь “Бид Монголын улс төр, эдийн засгийн шинэчлэлийг дэмжих хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн” гэв (1990.08.02).
Дээрх хоёр тохиолдолд сэтгүүлчид Монголын ардчиллын тухай мэдээллийг түгээхэд анхаарчээ. Жэймс Бэйкерийн олон газар давтаж хэлсэн үгнээс дээрх үгсийг сонгож авах гол үүргийг тэд үүрсэн. Энэ утгаараа хэвлэл, мэдээлэл нь аль нэг тодорхой улс үндэстний талаар нөгөө үндэснийх нь хүмүүст ойлгуулахад төсөөлөл, төрхийг (image) тээж, түгээгч болдог байна. Сонин болон бусад мэдээллийн хэрэгсэл нэг үндэстний талаар нөгөө үндэстэнд байгаа төсөөллийг баяжуулах буюу бататгадаг нь тогтоогджээ. (Жон Меррил, 13 дугаар тал) “Говь цөл”, “дэлхийн хоёр дахь коммунист орон” гэх мэт хуучин төсөөлөл ч Америкийн анхны дээд хэмжээний элчийн айлчлалын үед ч бас хэрэглэгдэв. Энэ нь сурвалжлагчид уншигчдадаа Монголын тухай хялбар аргаар бушуухан сануулахын тулд баталгаажуулж орхисон төсөөлөл юм.
1999-2000 оны төсөөлөл
Бараг арван жилийн дараа нэр нь үл мэдэгдэх зохиогч “Талын бүжиг” гарчигтай материалд “Коммунист дэглэм тогтсон хоёр дахь орон”, “хөлдөөмөөр хүйтэн шөнө” гэсэн хэллэгийг ашигласан байв. Уг нь Монголын нийслэлийн урлаг соёлын амьдрал нь түүнийг Ази дахь Европ хот болгож байна гэсэн өнцөгтэй ажээ. Гэтэл зохиогч Монголын түүх, үндэстний цэвэр байдал зэрэг бичвэрийнх нь өнцөгт огт хамаарахгүй зүйлийг оруулжээ. Де Экономист сэтгүүл Монголын талаар урьд нь системтэй нийтэлж байгаагүй, түүнчлэн зохиогч өөрөө тухай орноос мэдээлж байгаагүйтэй холбоотой байж болох. Тиймээс ч Монголын тухай юм бүхэн зохиогчид сонин санагдаж бичлэгтээ оруулахыг чармайсан бололтой. Товчоор хэлэхэд зохиогч олж мэдсэн болгоноо уншигчтайгаа хуваалцахыг хичээжээ.
Лексис-Нексисийн хайгуулаас үзэхэд Нью Йорк Таймс Монголын тухай мэдээ сурвалжлагад их зай өгсөнгүй. Дэлхийн товч мэдээний буланд хоёр мэдээ, түүнчлэн АНУ-д болсон Монголын соёлын наадмын талаар 1592 үг бүхий нэг уртавтар материал тавьжээ. Ассошэйтэд Пресс болон Франс Пресс агентлагийн сурвалжлагчдын бичсэн тэр хоёр богино мэдээнд ч “хүйтэн цасан шуурга”, “эдийн засгийн шинэчлэл”, “Зөвлөлтийн удирдлагаас чөлөөт зах зээл рүү” гэсэн үгс тааралдах нь уншигчдынхаа төсөөллийг бататгаж буй хэрэг юм.
2000 оны тавдугаар сарын 11-ний дугаарт Глен Коллинс эх сурвалжийн хэлсэн үгнээс ишлэх замаар төсөөллийг дамжуулсан байна.
“Наадмын асуудлыг зохицуулагч, хотын соёлын хэрэг эрхэлсэн түшмэл Шкаллер Чапин хэлэхдээ “Нью Йоркчууд Монгол гэсэн үгийг динозавр, говь цөл, Чингис хаан зэрэг үгстэй холбож ойлгодог” гэв” (Монголыг Нью Йоркийн газрын зураг дээр тавивал: Наадмыг төлөвлөгчид Азийн энэ орон ямар орон бэ гэдгийг үзүүлэхийг зорьжээ).
Уг эх сурвалжийн хэлж байгаа үг хувь хүнд аль хэдийн бий болсон төсөөлөл, хэвлэл мэдээллийн одоо бичиж үзүүлж байгаа төсөөлөлтэй бараг адил болохыг харуулж байна. Дараа нь сурвалжлагч урьд нь ном зохиол, хэвлэл мэдээлэлд үүсэж бий болсон төсөөллийг бататгахыг зорьжээ.
“Францын газрыг гурав дахин багтаасан хэмжээний нутагтай 2,4 сая хүний амынх нь тал хувь нь ямаа, хонь, тэмээ, сарлаг, адуу маллан нүүдэллэн амьдардаг Монгол орон Чингис хааны үеэс нэг их өөрчлөгдсөнгүй.”
Сурвалжлагч мэдээлэл өгөхдөө арван жилийн өмнө бий болсон шинэ төсөөллийг ингэж баталгаажуулжээ.
“Өмнө зүгийн газар нутаг нь олон жилийн турш цөлжиж, ой мод нь байнгын түймэрт автаж байгаа Монгол улс ангаахай ардчиллынхаа хөл үймээнтэй улс төрийг явуулж байна. Энэ үндэстэн долоон арван жилийнхээ коммунист дарангуйллын үр дагаврыг арилгахыг зорьж байгаа юм. Яг одоогийн байдлаар энэ өвлийн хүйтэн цасан шуурганд сая шахам толгой малаа алдсаны хор хохирлыг нөхөхөөр ажиллаж байна.”
Арван жилийн дотор гарсан төсөөллийн өөрчлөлт
Арван жилийн өмнө болон одоо хэрэглэж байгаа төсөөллийн хооронд онцын өөрчлөлт алга байна. Энэ хоёр үеийн мэдээн дэх төсөөлөл нь “Том газар нутагтай, цөөхөн хүнтэй Монгол гэж алс холын орон байдаг. XIII зуунд эзэнт улс байгуулсан Чингис гэж хаан байсан юм. Монголчууд нүүдлийн амьдралтай. Тэд зочломтгой” гэсэн төсөөллийг л баталгаажуулахад чиглэж байна.
Арван жилийн өмнө “ардчилал” гэсэн үг Монголын тухай хуучин төсөөлөлд шинэ төрх авчирсан юм. Гэвч Монголын талаар байнга системтэй мэдээлдэггүйн улмаас энэ төрх бүдгэрэх шахаж байна. Америкийн хэвлэл мэдээлэл улс төрийн сонгууль юм уу, байгалийн гамшиг болсон үед л Монголын талаар мэдээлнэ. Ингэж ховор цөөн мэдээлэх нь хуучин төсөөллийг эвдэж шинэчлэхийн оронд харин ч баталгаажууж байдаг байна. Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд 1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалын эхэн үеийнх шиг сурвалжлагчдаа Монгол тийш илгээхгүй байгааг нэмж дурдах нь зүйтэй. Хэрэв сурвалжлагчид байнга очиж байх юм бол улс оронд тун хурдацтай болж байгаа өөрчлөлтийг мэдээлж шинэ төсөөллийг бий болгоход нэлээд үүрэг гүйцэтгэх нь маргаангүй.
1990 онд Николас Кристоф:
“Телексийн машин байн байн гацаж дамжуулж буй бичвэрийн дарааллыг алдагдуулах нь нууц шифртэй холбоотой биш харин зориудын явуулга юм. Үүнтэй адил Вашингтонтой утсаар ярихад найдвартай эсэх эргэлзээтэй. Олон улстай утсаар ярих захиалга өгөөд хэдэн цаг хүлээх бөгөөд холболт нь муу учир чанга хашигирах хэрэг гардаг тул сэм чагнах ёстой хүмүүс нь тусгай төхөөрөмж ч хэрэглэхгүйгээр ч сонсох боломжтой.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)
хэмээн бичиж байсан үеэс Монголд холбоо харилцаа маш өөр болсон байгаа.
Даяарчлал, Интернет, үүрэн телефон тэнд маш олон зүйлийг өөрчлөгдчихөөд байхад Нью Йорк Таймс хэдэн жилийн өмнө нийтэлсэн зүйлийнхээ араас явалгүй тэр чигээр нь орхижээ. Урьд бичиж байсан үйл явдлынхаа араас явж, хөгжил хөдөлгөөнийг нь сурвалжлан мэдээлж, уншигчдад системтэй ойлголт өгч байхгүй бол гэнэт тэр улсад нь анхаарал татах зүйл болж мэдээлэх хэрэгцээ гарахад тухайн орны талаар мартах шахсан уншигчдадаа сануулахын тулд нөгөө л хэдэн үг хэллэгээ дахин дахин ашиглаж, хуучин төсөөллийг нь баталгаажуулах хэрэгтэй болдог байна.
1999-2000 онд Монголын талаар Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн материалын тоог 1989-1990 оныхтой харьцуулахад буурсан байгаа нь тухайн орны талаар төсөөлөлд өөрчлөлт гараагүйтэй шууд холбоотой гэсэн дүгнэлтийг хийж болно.
А.Оюунгэрэл
Ашигласан ном хэвлэл
Fishman, J. (1956). An examination of the process and function of social stereotyping. Journal of Social Psychology, 43, 27-64
Hamilton, D., Stroessner, S. & Driscoll, D. (1994). Social cognition and the study of stereotyping. Pp. 291-321. New York : Springer-Verlag
Lippmann, W. (1922). Public Opinion. New York : Harcourt Brace
Macrae, N., Stangor, C. & Newstone, (1996). M. Stereotypes and Stereotyping. The Guilford Press.
Merrill, J. (1962). The Image of the U.S. in Ten Mexican Dailies. Doctoral Dissertation, School of Journalism in the Graduate college of the State University of Iowa, p.7-13
Tajfel, H. & Forgas, J. (1981). Social categorization: Cognitions, values, and groups. Pp.113-140. London & New York : Academic Press.
А.Оюунгэрэл
Төсөөллийн (Stereotype) тухай онол
Сэтгүүл зүй, түүний дотор олон улсын мэдээ материалд хамгийн түгээмэл үйлчилдэг төсөөллийн онолын талаар энэ удаа өгүүлье. Чингэхдээ Америкийн хэвлэлд Монгол орны тухай нийтлэгдсэн материалд хийсэн ажиглалт дээр тулгуурлан тайлбарлав. Нөгөө талаас энэ өгүүлэл маань Америкийн их сургуульд оюутнууд судалгааны ажлыг хэрхэн бичих ёстойг харуулсан нэг жишээ болох учиртай юм.
Мөн хэв шинжийн онол гэж ч өөрөөр нэрлэж болох уг онолын талаархи зарчмын ойлголтыг өгсөн Америк эрдэмтэн, судлаачдын тодорхойлолттой та бүхэн танилцах болно.
Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн Монгол орны тухай мэдээлэл дэх өөрчлөлт
Удиртгал
Төсөөлөл гэдэг бол хувь хүн нийгэм дэх юмс, үзэгдлийг үзэж харахдаа “толгойдоо буй болгосон зураглал билээ” (Липманн, 1922) хэмээн тодорхойлогддог тунгаан бодох үйл ажиллагаа юм. Төсөөллийг хувь хүний болон бүлэг хамт олны гэж хоёр ангилна. Стэнгэр, Скэллэр нарын бичсэнээр хувь хүний төсөөлөл нь аливаа хэлцэл тохиролцоогүйгээр тухайн хүнд зөвхөн өөрт нь бий болсон байдаг (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 5 дугаар тал). Харин бүлэг хамт олны төсөөллийг нийгмээрээ хэлцэж тохирдог онцлогтой. Учир нь тийм төсөөллийг бий болгоход бүлэг хүмүүсийн үнэлэмж, төрх, зан байдал нөлөөлдөг байна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн төсөөлөл нь соёл заншлаараа холбоотой бүлэг хүмүүстэй холбогдож байвал гол утгаа хадгалдаг аж (Тажфел, Форгас, 1981).
Стэнгэр, Скэллэр нарын өгүүлсэнчлэн хувь хүний төсөөлөл бусадтай харьцах явцад бий болдог байхад бүлгийн төсөөлөл нь соёлын бусад харьцаа буюу эцэг эх, найз нөхөд, багш нар, улс төр ба шашны зүтгэлтнүүд, хэвлэл мэдээлэл гэсэн шууд бус эх сурвалжаар дамжин ирдэг, тэгээд бас өөрчлөгдөж байдаг ойлголт юм (Макрэе, Стэнгэр, Ньюстоун, 1996, 10 дугаар тал).
Тэгэхээр хэвлэл мэдээлэл нь хувь хүмүүс өөртөө төсөөлөл бий болгох замаар хүлээн зөвшөөрсөн нийгмийн бүлэг болон бүлгийн гишүүдийн хөргийн чухал сан хөмрөг бөгөөд судлаачид ч тэдгээр хэв шинжийг нь ажиглан цэгцэлж байдаг. Тэрхүү төсөөллийг (хэв шинж) орон зай ба цаг хугацааны хил хязгаарыг алгасуулан олон хүн хуваалцах явцад борлуулж, худалдан авч, солилцож, бас үгүй хийж ч болдог байна. Зарим судлаачид аль нэг тухайлсан орны талаар тодорхой хэвлэл мэдээлэл ямар төсөөлөл, хэв шинжийг бий болгосныг янз бүрийн шалтгаанаар судалж үзжээ. Гэхдээ барууны хэвлэлд Монгол орныг хэрхэн зурагласан талаар нэг ч судалгаа алга байна. Ази тивийн зүрхэнд оршдог энэ жижиг орон 1921 оноос хойш 70 жилийн турш Зөвлөлтийн нөлөөнд байхдаа барууны хэвлэл мэдээллийн анхааралд барагтай өртөж байсангүй. Харин 1989-1990 онд ардчилсан өөрчлөлт бий болсноос хойш л олон улсын мэдээний бие даасан сэдэв болсон байна.
Энэ өгүүлэл нь Америкийн хэвлэлд Монголын талаар гарсан мэдээллийн хэлбэр, өөрчлөлтийг харуулах зорилготой бөгөөд тус орны талаарх төсөөлөл дээр төвлөрөх болно. Ингэхдээ Лэксис-Нэксис хэмээх цахим мэдээллийн сангаас Монголын тухай мэдээллийг сонгож авлаа. “Монгол” гэсэн үгийг бичиж хайгуул хийхэд дэлгэцэн дээр хэдэн зуун гарчиг гарч ирэв. Олон материал дотор “Монгол” гэсэн үг байх боловч тэр нь огт Монголын тухай биш харин өөр оронтой холбоотой зүйл байх аж. Тэдний дунд Хятадын нэг хэсэг болсон Өвөр Монголын тухай материал олон байна. Хайгуулыг “Дэлхийн мэдээ” гэсэн чиглэлээр нарийсгаж, зөвхөн Монгол улстай холбоотой мэдээ материалыг шүүж авлаа. Лэксис-Нэксис сангийн нэг сул тал нь хэвлэлд нийтлэгдсэн мэдээ бүрийг агуулдаггүйд оршино. Тиймээс энэ удаа санаж байснаасаа тун цөөн буюу 1989-1990 оны үеийн 13 ба 1999-2000 оны үеийн 5 материал оллоо. Хэдийгээр тоо нь цөөн ч Монголын талаархи төсөөллийг тайлбарлахад хангалттай гэж үзэв.
1989-1990 оны үеийн төсөөлөл
Ямар нэг сонин зүйл болж байсан учраас газрын хол орших Монгол орон 1990 онд Америкийн хамгийн том Нью Йорк Таймс сонины анхаарлыг татжээ. Сонин Бээжин дэх товчооныхоо дарга Николас Кристофыг чухам юу болж буйг мэдүүлэхээр илгээв. Тэр 1990 оны гуравдугаар сард буюу ардчилсан хөдөлгөөний оргил үед Монголд ирж гурван материал бичжээ. Нью Йорк Таймс түүний бичсэн Монголын тухай анхны мэдээг эхний нүүртээ “Монгол удирдагчдаа зайлуулж, засаглал дахь коммунистуудын монополь дууслаа” гэсэн гарчигтайгаар тавьсан байдаг. Николас Кристофын мэдээ дараах байдлаар эхэлнэ.
"Коммунист нам өнөөдөр бүрэн бүрэлдэхүүнээрээ огцорч энэ оны эцэст болох чөлөөт сонгуульд бэлтгэхээр үндсэн хуулиар олгогдсон засаглалын монополоо санал нэгтэйгээр халлаа.
Төв Хороо хоёр өдрийн хуралдаанаараа Монгол орныг нэг намын авторитар дэглэмээс олон намын ардчилалд шилжүүлэх нь чухал гэж үзсэн бөгөөд тэрчлэн намынхаа хуучин удирдагчийг намаасаа хөөхөөр шийдвэрлэжээ.
Хятад, Зөвлөлт Холбоот улс хоёрын дунд оршдог Монгол улс нь хоёр сай хүн амтай ба тэн хагас нь малчид юм. Гэхдээ Хятадад нөлөөлж байгаагаас үзэхэд хүн амын тооноос нь улс төрийн үйл явдал нь илүү чухал ач холбогдолтой болоод байна. " (Нью Йорк Таймс, 1989.03.15)
Энэ материал нь улс төрийн үйл явдлыг тайлбарласан хатуу мэдээний хэлбэрээр бичигджээ. Тэр түүхийн талаас нэг их өгүүлээгүй боловч “Зөвлөлт Холбоот улсын дараа дэлхийн хоёр дахь коммунист орон болсон Монгол улс Зөвлөлтийн тусламжаар 1921 онд хувьсгал хийжээ. МАХН засгийн эрхийг 1924 оноос эхлэн барьжээ” гэж тодруулсан байв. Энэ бол дараа нь дурдагдах материалд ч олонтаа гарч ирэх төсөөллүүдийн нэг юм.
Николас Кристофын хоёр дахь материал Улаанбаатар дахь Америкийн шинэхэн бөгөөд хавчигхан элчин сайдын яамны тухай билээ. Мэдээний эхэн дэх “Сибирийн хүйтэн хэм”, “муу харилцаа холбоо”, “Вашингтонтой утсаар нууц зүйл ярихаар тохирох ч хэрэггүй” гэсэн өгүүлбэрүүд Монголын талаар сөрөг сэтгэгдэл төрүүлнэ. Гэвч дараагийн хэсэгтээ “Америкчууд энэ нутагт амьдрах урам зориг дүүрэн байна”, “Монголчууд маш зочломтгой хүмүүс юм”, “Энд Америк, Англи, Япон хүн байна аа гэдэг үнэхээр хайрлагдана гэсэн үг” зэрэг өгүүлбэр мэдээнд эерэг хандлага нэмэхийн сацуу өнгө аясыг нь тэнцвэртэй болгож байна. Дээр дурдсан хэллэгүүдээс “Сибирийн хүйтэн хэм”, “зочломтгой хүмүүс” гэдэг нь Монголын талаар тогтсон хамгийн хүчтэй төсөөлөл юм.
Зохиогч барууны хэвлэлд зовж зүдрэхийн туйлд хүрсэн гуравдагч ертөнцийн орнуудыг дүрсэлж үзүүлдэг хэв шинжүүдийг энд огт ашигласангүй. Харин ч аятай сэтгэгдэл төрүүлэх харьцууллыг хэрэглэжээ.
“Санаа зовоосон асуудал Улаанбаатарт олон ч гуравдагч ертөнцийн орнуудыг бодвол зарим давуу талтай байна. Эмчилгээний түвшин сайн, сувгийн усыг нь ууж болно, цахилгаан ховор тасарна. Элчин сайдын яам Засгийн газрын албан тушаалтнуултай сайн харьцаатай, хоёрдугаар сараас дипломатууд орон нутгаар чөлөөтэй явж болох зөвшөөрөлтэй болжээ.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)
Эерэг өнгө нэмсэн энэ догол мөр сурвалжлагчийн хувьд шинээр олж мэдсэн зүйлс аж. Удалгүй тэр “Чингис хааны нутгаар” гэсэн гарчигтай гурав дахь материалаа бичихдээ Монголын нийгмийн улс төрийн амьдрал, түүхэн улбааны талаар илүү сонирхолтой зүйлийг олжээ. Түрүүчийн мэдээнээс 3-4 дахин урт 3884 үгтэй эл материал улс орны тухай үндсэн мэдээлэл их агуулж байна.
Николас Кристоф өнөө өрнөж байгаа үйл явдалд түүхийн талаас нь дүгнэлт өгснөөрөө өөрийнхөө хувьд нээлт хийсэн аж. Тэр үед ч, одоо ч Улаанбаатарт Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагын нэг ч товчоо байхгүй. Эл материалыг бичигч Монголд тухайн үед очсон цөөхөн сэтгүүлчийн нэг бөгөөд Монгол орны талаар төсөөллийг гадаадын уншигчдад бий болгож, баталгаажуулахад зохих хувь нэмрээ оруулсан юм. Олон улсын сэтгүүл зүйг тайлбартай сэтгүүл зүй гэж үздэг нь олон зүйл нь сурвалжлагчдын мэдлэг, үйл явдлыг уншигчдадаа хэрхэн тайлбарлаж ойлгуулахаас хамаардагтай холбоотой юм.
Энэ удаа сурвалжлагч улс орны одоогийн байдлыг уншигчдадаа ингэж тайлбарлажээ.
“Өнөөдөр бүх монголчуудын амьдрал өөрсдийн түүх, эдийн засаг, улс төрийн тогтолцоо, шашин шүтлэгээ дахин тодорхойлох үйл явцын дунд байна. Мөн дайснаа ч, худалдааны түншээ ч, үсэг бичгээ ч дахин тодорхойлох гэж байна. Энэ орон урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна.”
Сурвалжлагч материалдаа түүхэн хандлага ингэж оруулжээ.
“Анх удаа 800 жилийн өмнө хаан хэмээн зарлагдаж, арван хэдэн жилийн өмнө коммунист түүхчдээр засаршгүй дээрэмчин түрэмгийлэгч хэмээн үнсэн овоо болтлоо хараалгуулж байсан Чингис хааныг өнөөдөр үндэсний баатар болгон эргүүлж авчирлаа. Түүний цэрэг олон арван сая хүний аминд хүрсэн атал монголчууд түүнд арай л илүү найр тавьж авьяаслаг жанжин, эх оронч гэж түргэн зуур нэмлээ.
Эртний монголчуудын харгис явдлыг ч, тэдний амжилтыг ч өсгөн дэвэргэх бэрх юм. XIII зууны монголчууд Хятадаас Төв Европ хүртэл өргөн дэлгэр нутгийг эзэлсэн бөгөөд Чингис хааныг нас эцэслэсний дараа шинэ хааныг өргөмжлөхөөр арагшаа дуудагдаагүй бол баруун тийш хүрээг нь тэлэх ч байсан байж магад. Өөрөөр хэлбэл, бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан.”
Эцэст нь сурвалжлагч Монголд болж байгаа үйл явдлын олон улсын ач холбогдлыг тэмдэглэж байна.
“Энэ аюултай өдрүүдэд шинэ хаан гарч ирээд тал нутгаар шууран өнгөрөх гэж байгаа биш харин удаан мартагдсан улс үндэстэн хөршийнхөө бий болгосон тогтолцоонд дохио өгөхөөр санаануудыг олсон явдал юм. Зөвлөлт Холбоот улс дахь 500 мянга гаруй монгол угсаатан хилийнх нь цаахан байгаа бөгөөд үндсэрхэг үзэлтэй болж хувирсан тэдэнд эдний нөлөө хүчтэй тусна.
Зүүн зүгт коммунизмын олтриг болсон Хятад, Хойд Солонгос, Вьетнамын хувьд Азийн хөрсөн дээр үндэслэсэн ардчиллын энэ санааны үр улмаар хил хязгаарыг алгасан тархах байх гэсэн айдсыг төрүүлж байна. Хэрэв ардчилал Монголын бэлчээр нутагт үүрэг гүйцэтгэж чадвал Хятад, Вьетнамын тутаргын талбай, Хойд Солонгосын уул толгодод ч тогтож чадах болно.”
Дээрх иш татсан догол мөрүүдэд байгаа “урагшлах болон ухрах гэж хоёр чиглэлийг нэгэн зэрэг хийх гэж оролдож байна”, “бид өнөөдөр бүгд монголоор ярьж байх байсан”, “удаан мартагдсан үндэстэн” гэсэн хэллэгүүд зохиогчийн өөрийн шууд үзэл бодол юм. Харин “Чингис хаан”, “коммунист”, “ардчилал” зэрэг нь цаашид Монголын тухай төсөөллийг тээж явах үгс болно.
Ардчиллын удирдагч Санжаасүрэнгийн Зоригийг дүрслэхдээ Монголын ардчилал нь монголчуудын өөрсдийн нь адил зөөлөн ардчилал юм гэсэн нуугдмал санааг оруулж өгсөн байна. Тэр бичихдээ:
“Монголын ардчилсан хөдөлгөөний тухай кино хийдэг юмаа гэхэд Холливуд 27 настай, марксизмын онолын багш, туранхай залуу Зоригийг бүх зардлыг нь даая ч гэсэн гол дүрд нь тоглуулахгүй. Кино зохиол хөдөлгөөнтэй зохион байгуулагч, төрөлхийн манлайлагчийг гол дүрдээ шаардана. Гэтэл жинхэнэ Зориг бол царайлаг хэрнээ ховорхон инээнэ, хувьсгалч гэхээсээ илүү даруухан профессор шиг ярина...
Тэр асуулт бүрээс булзаж байсан ч түүний нам долоо юм уу наймдугаар сард болох сонгуульд коммунист намтайгаа эвсэж ерөнхийлөгчид нэг хүнийг нэр дэвшүүлж магадгүй гэсэн санаа тод байлаа. Ийм зүтгэл, хоёрдмол саналаас үзэхэд Ардчилсан нам нь Зүүн Европын засгийн газруудтайгаа эсрэгцдэг хүчнийг бодвол илүү зөөлөн сөрөг хүчин юм байна.”
гэжээ.
Нью Йорк Таймсын сурвалжлагчаас хэдэн сарын өмнө буюу 1989 оны нэгдүгээр сард Лос Анжелес Таймс сонины Жим Аврамс Монголд очиж “Зөвлөлт засаг ноёлсон Монголд барууны соёл мөлхөж байна” гэж бичжээ. Монгол, Оросын харьцааг дүрслэхийн тулд Чингис хаан, Монголын үндсэрхэг үзэл зэргийг дурджээ. Монгол Улсын Их Сургуулийн ректор О.Шагдарсүрэнтэй ярилцлага хийж Монгол орон нүүдэлчин амьдралын хэвшлээ хадгалах хэрэгтэй гэсэн үгийг нь иш татжээ. “Нүүдэлчин” гэдэг нь Монгол гэсэн үгийг сонссон гадаад хүмүүсийн толгойд бараг хамгийн түрүүнд орж ирдэг үг ээ.
Ассошэйтэд Пресс агентлагийн сурвалжлагч Рүүт Синай ч АНУ, Монголын хоорондын шинэхэн дипломат харьцааг хөндөхдөө “Чингис хаан”, “морь унах”, “хүйтэн уур амьсгал” зэрэг үгсийг тойрсонгүй. Мэдээгээ ч тун сайн хүнжүүлсэн (personalization) байна.
“Гэндэнгийн Нямдоо залуу цагтаа Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж өдрийг угтдаг байв. Энэ өдрүүдэд тэр Вашингтон Постын үл хөдлөх хөрөнгийн зарыг анхааралтай тогтоон харснаар өдрөө угтаж байна.
Монгол улсаас АНУ-д суух анхны элчин сайд Нямдоо арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хааныг төрүүлж өсгөсөн эртний үндэстэнд таарч тохирох элчин сайдын яамны байр хайж байгаа юм.” (1989.08.16)
Гурван төрлийн Монгол байдаг нь гадаадын уншигчдыг төөрөгдүүлдэг тул “Баруун Монголын уудам нутагт морь унан давхиж”, “эртний үндэстэн”, “арван гуравдугаар зууны дайчин Чингис хаан” хэмээн дурдсанаараа Монголын тухай ойлголтыг хялбаршуулж, ерөнхийлж өгч байгаа юм. Монголыг Хятад ба Орост байдаг угсаатны бүлгүүдээс (Өвөр Монгол ба Буриад Монгол) ялгахын тулд барууны орныхон “Гадаад Монгол” эсвэл “Чингис хааны Монгол” гэдэг. Энэ хялбаршуулал нь тэдэнд аль хэдийн хуримтлагдсан мэдлэг дээр тулгуурладаг. Ийм замаар тогтсон хэллэг нь нийгэм, хамт олон, бүлгийн түвшинд хүлээн зөвшөөрөгдсөн төсөөллийг дамжуулдаг юм.
Фишманы бичсэнээр “үг хэллэггүй нийгмийн төсөөлөл гэж байхгүй” (1956, 48 дугаар тал). Үг хэллэгээр дамжин аливааг нэрлэх, хаяг зүүх, ангилалд оруулах зэрэг зарим нэг үнэнийг агуулсан процесс явагдаж байдаг (Энглин, 1977). Тиймээс сурвалжлагч нар тиймэрхүү хагас үнэнийг агуулсан нэр томъёо, хаяг зүүлт, ангиллыг мэдээ сурвалжлагатаа өргөнөөр ашигласан байна. Тухайлбал, Орос, Хятадын хооронд оршдог болохоор Монгол газар зүйн хувьд түгжигдмэл орон нь үнэн. XIII зууны Эзэнт гүрнийх нь тухай дунд сургуульд үздэг учир бараг хүн болгон Чингисийг мэдэх нь гарцаагүй. Гэтэл орчин цагийн Монголын талаар тэд бараг мэдэхгүй.
Ямартаа ч гэсэн америк сэтгүүлчид 1990 оноос хойш Монголын талаархи төсөөлөлд зарим нэг үгийг нэмсэн юм. Тэдгээр үг нь Зөвлөлтийн бүлэгт ордог байсан орнуудад болсон улс төр, эдийн засаг, нийгмийн өөрчлөлтүүдтэй холбоотой аж. Хамгийн хүчтэй үг нь “ардчилал”. Николас Кристофын анх хэрэглэсэн энэ үгийг янз бүрийн сэтгүүлчид үе үе хэрэглэх болжээ. Барууны амьдралын домог ба бодит байдлыг илэрхийлдэг энэ үг 1989-1990 оны Монголын тухай мэдээнд сулавтар сонсогдож байснаа АНУ-ын Төрийн нарийн бичгийн дарга Жэймс Бэйкер Монголд айлчлах үеийн мэдээнээс эхлэн хүчтэй болж иржээ.
Ассошэйтэд Прессийн Жон Померет Монголын сөрөг намын удирдагчидтай уулзсаны дараа түүний хэлсэн үгнээс нь ингэж иш татжээ.
“Монголд эв нэгдлийн уламжлал байгааг тэд надад хэлсэн. Монголынх шиг ардчилалд эрхээ тайван замаар шилжүүлсэн Засгийн газартай хүн шиг би тэдэнд баяр хүргэсэн” (1990.08.13).
Ассошэйтэд Прессийн өөр нэг сурвалжлагч Кэти Вилхэйм Бэйкерийн өөр үгийг ишилжээ.
“Монголд ардчилал тайван замаар ирсэнд бид урамштай байна” гэж тэр ерөнхийлөгч Очирбаттай ярихаар суухынхаа өмнө сэтгүүлчдэд хэлээд цааш нь “Бид Монголын улс төр, эдийн засгийн шинэчлэлийг дэмжих хүсэлтэйгээ илэрхийлсэн” гэв (1990.08.02).
Дээрх хоёр тохиолдолд сэтгүүлчид Монголын ардчиллын тухай мэдээллийг түгээхэд анхаарчээ. Жэймс Бэйкерийн олон газар давтаж хэлсэн үгнээс дээрх үгсийг сонгож авах гол үүргийг тэд үүрсэн. Энэ утгаараа хэвлэл, мэдээлэл нь аль нэг тодорхой улс үндэстний талаар нөгөө үндэснийх нь хүмүүст ойлгуулахад төсөөлөл, төрхийг (image) тээж, түгээгч болдог байна. Сонин болон бусад мэдээллийн хэрэгсэл нэг үндэстний талаар нөгөө үндэстэнд байгаа төсөөллийг баяжуулах буюу бататгадаг нь тогтоогджээ. (Жон Меррил, 13 дугаар тал) “Говь цөл”, “дэлхийн хоёр дахь коммунист орон” гэх мэт хуучин төсөөлөл ч Америкийн анхны дээд хэмжээний элчийн айлчлалын үед ч бас хэрэглэгдэв. Энэ нь сурвалжлагчид уншигчдадаа Монголын тухай хялбар аргаар бушуухан сануулахын тулд баталгаажуулж орхисон төсөөлөл юм.
1999-2000 оны төсөөлөл
Бараг арван жилийн дараа нэр нь үл мэдэгдэх зохиогч “Талын бүжиг” гарчигтай материалд “Коммунист дэглэм тогтсон хоёр дахь орон”, “хөлдөөмөөр хүйтэн шөнө” гэсэн хэллэгийг ашигласан байв. Уг нь Монголын нийслэлийн урлаг соёлын амьдрал нь түүнийг Ази дахь Европ хот болгож байна гэсэн өнцөгтэй ажээ. Гэтэл зохиогч Монголын түүх, үндэстний цэвэр байдал зэрэг бичвэрийнх нь өнцөгт огт хамаарахгүй зүйлийг оруулжээ. Де Экономист сэтгүүл Монголын талаар урьд нь системтэй нийтэлж байгаагүй, түүнчлэн зохиогч өөрөө тухай орноос мэдээлж байгаагүйтэй холбоотой байж болох. Тиймээс ч Монголын тухай юм бүхэн зохиогчид сонин санагдаж бичлэгтээ оруулахыг чармайсан бололтой. Товчоор хэлэхэд зохиогч олж мэдсэн болгоноо уншигчтайгаа хуваалцахыг хичээжээ.
Лексис-Нексисийн хайгуулаас үзэхэд Нью Йорк Таймс Монголын тухай мэдээ сурвалжлагад их зай өгсөнгүй. Дэлхийн товч мэдээний буланд хоёр мэдээ, түүнчлэн АНУ-д болсон Монголын соёлын наадмын талаар 1592 үг бүхий нэг уртавтар материал тавьжээ. Ассошэйтэд Пресс болон Франс Пресс агентлагийн сурвалжлагчдын бичсэн тэр хоёр богино мэдээнд ч “хүйтэн цасан шуурга”, “эдийн засгийн шинэчлэл”, “Зөвлөлтийн удирдлагаас чөлөөт зах зээл рүү” гэсэн үгс тааралдах нь уншигчдынхаа төсөөллийг бататгаж буй хэрэг юм.
2000 оны тавдугаар сарын 11-ний дугаарт Глен Коллинс эх сурвалжийн хэлсэн үгнээс ишлэх замаар төсөөллийг дамжуулсан байна.
“Наадмын асуудлыг зохицуулагч, хотын соёлын хэрэг эрхэлсэн түшмэл Шкаллер Чапин хэлэхдээ “Нью Йоркчууд Монгол гэсэн үгийг динозавр, говь цөл, Чингис хаан зэрэг үгстэй холбож ойлгодог” гэв” (Монголыг Нью Йоркийн газрын зураг дээр тавивал: Наадмыг төлөвлөгчид Азийн энэ орон ямар орон бэ гэдгийг үзүүлэхийг зорьжээ).
Уг эх сурвалжийн хэлж байгаа үг хувь хүнд аль хэдийн бий болсон төсөөлөл, хэвлэл мэдээллийн одоо бичиж үзүүлж байгаа төсөөлөлтэй бараг адил болохыг харуулж байна. Дараа нь сурвалжлагч урьд нь ном зохиол, хэвлэл мэдээлэлд үүсэж бий болсон төсөөллийг бататгахыг зорьжээ.
“Францын газрыг гурав дахин багтаасан хэмжээний нутагтай 2,4 сая хүний амынх нь тал хувь нь ямаа, хонь, тэмээ, сарлаг, адуу маллан нүүдэллэн амьдардаг Монгол орон Чингис хааны үеэс нэг их өөрчлөгдсөнгүй.”
Сурвалжлагч мэдээлэл өгөхдөө арван жилийн өмнө бий болсон шинэ төсөөллийг ингэж баталгаажуулжээ.
“Өмнө зүгийн газар нутаг нь олон жилийн турш цөлжиж, ой мод нь байнгын түймэрт автаж байгаа Монгол улс ангаахай ардчиллынхаа хөл үймээнтэй улс төрийг явуулж байна. Энэ үндэстэн долоон арван жилийнхээ коммунист дарангуйллын үр дагаврыг арилгахыг зорьж байгаа юм. Яг одоогийн байдлаар энэ өвлийн хүйтэн цасан шуурганд сая шахам толгой малаа алдсаны хор хохирлыг нөхөхөөр ажиллаж байна.”
Арван жилийн дотор гарсан төсөөллийн өөрчлөлт
Арван жилийн өмнө болон одоо хэрэглэж байгаа төсөөллийн хооронд онцын өөрчлөлт алга байна. Энэ хоёр үеийн мэдээн дэх төсөөлөл нь “Том газар нутагтай, цөөхөн хүнтэй Монгол гэж алс холын орон байдаг. XIII зуунд эзэнт улс байгуулсан Чингис гэж хаан байсан юм. Монголчууд нүүдлийн амьдралтай. Тэд зочломтгой” гэсэн төсөөллийг л баталгаажуулахад чиглэж байна.
Арван жилийн өмнө “ардчилал” гэсэн үг Монголын тухай хуучин төсөөлөлд шинэ төрх авчирсан юм. Гэвч Монголын талаар байнга системтэй мэдээлдэггүйн улмаас энэ төрх бүдгэрэх шахаж байна. Америкийн хэвлэл мэдээлэл улс төрийн сонгууль юм уу, байгалийн гамшиг болсон үед л Монголын талаар мэдээлнэ. Ингэж ховор цөөн мэдээлэх нь хуучин төсөөллийг эвдэж шинэчлэхийн оронд харин ч баталгаажууж байдаг байна. Америкийн хэвлэл мэдээллийн байгууллагууд 1989-1990 оны ардчилсан хувьсгалын эхэн үеийнх шиг сурвалжлагчдаа Монгол тийш илгээхгүй байгааг нэмж дурдах нь зүйтэй. Хэрэв сурвалжлагчид байнга очиж байх юм бол улс оронд тун хурдацтай болж байгаа өөрчлөлтийг мэдээлж шинэ төсөөллийг бий болгоход нэлээд үүрэг гүйцэтгэх нь маргаангүй.
1990 онд Николас Кристоф:
“Телексийн машин байн байн гацаж дамжуулж буй бичвэрийн дарааллыг алдагдуулах нь нууц шифртэй холбоотой биш харин зориудын явуулга юм. Үүнтэй адил Вашингтонтой утсаар ярихад найдвартай эсэх эргэлзээтэй. Олон улстай утсаар ярих захиалга өгөөд хэдэн цаг хүлээх бөгөөд холболт нь муу учир чанга хашигирах хэрэг гардаг тул сэм чагнах ёстой хүмүүс нь тусгай төхөөрөмж ч хэрэглэхгүйгээр ч сонсох боломжтой.” (Нью Йорк Таймс, Алсаас дулаарсан дипломат харьцаанаас гүүний сүү хүртэл, 1990.04.02)
хэмээн бичиж байсан үеэс Монголд холбоо харилцаа маш өөр болсон байгаа.
Даяарчлал, Интернет, үүрэн телефон тэнд маш олон зүйлийг өөрчлөгдчихөөд байхад Нью Йорк Таймс хэдэн жилийн өмнө нийтэлсэн зүйлийнхээ араас явалгүй тэр чигээр нь орхижээ. Урьд бичиж байсан үйл явдлынхаа араас явж, хөгжил хөдөлгөөнийг нь сурвалжлан мэдээлж, уншигчдад системтэй ойлголт өгч байхгүй бол гэнэт тэр улсад нь анхаарал татах зүйл болж мэдээлэх хэрэгцээ гарахад тухайн орны талаар мартах шахсан уншигчдадаа сануулахын тулд нөгөө л хэдэн үг хэллэгээ дахин дахин ашиглаж, хуучин төсөөллийг нь баталгаажуулах хэрэгтэй болдог байна.
1999-2000 онд Монголын талаар Америкийн хэвлэлд нийтлэгдсэн материалын тоог 1989-1990 оныхтой харьцуулахад буурсан байгаа нь тухайн орны талаар төсөөлөлд өөрчлөлт гараагүйтэй шууд холбоотой гэсэн дүгнэлтийг хийж болно.
А.Оюунгэрэл
Ашигласан ном хэвлэл
Fishman, J. (1956). An examination of the process and function of social stereotyping. Journal of Social Psychology, 43, 27-64
Hamilton, D., Stroessner, S. & Driscoll, D. (1994). Social cognition and the study of stereotyping. Pp. 291-321. New York : Springer-Verlag
Lippmann, W. (1922). Public Opinion. New York : Harcourt Brace
Macrae, N., Stangor, C. & Newstone, (1996). M. Stereotypes and Stereotyping. The Guilford Press.
Merrill, J. (1962). The Image of the U.S. in Ten Mexican Dailies. Doctoral Dissertation, School of Journalism in the Graduate college of the State University of Iowa, p.7-13
Tajfel, H. & Forgas, J. (1981). Social categorization: Cognitions, values, and groups. Pp.113-140. London & New York : Academic Press.
Tuesday, June 24, 2008
Бидний заавал мэдэж ойлгох ёстой онол
Сэтгүүл зүйн багш нарт
Сэтгүүл зүйн багш нарын онолын мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор Сэтгүүлч сэтгүүлд хөтөлж байсан Оньс буланд нийтлүүлсэн зарим тайлбар өгүүллээсээ толилуулъя. Манай сэтгүүл зүйн багш нар хэдхэн онолын дунд эргэлдэж хичээлээ заадгаас оюутнууддаа онолын баттай ойлголт өгч чадахгүй байгаа юм. Ном сурах бичгийн хүрэлцээ, хэлний мэдлэг дутмагаас гадаадын бусад хэл дээр хэвлэгдэж гарсан эрт эдүгээгийн бүтээл, судалгааны тайланг тэд уншиж чадахгүй байна. Тиймээс ойлгож мэдэж авсан нэг зүйлийнхээ тухай ч гэсэн эх хэлээрээ тайлбарлан бичиж байхаар шийдсэн билээ. Бусад орны сэтгүүлчид, эрдэмтэдтэй эн тэгш харилцдаг болохын тулд хэн бүхний мэдэж байх ёстой гол онолуудыг танилцуулъя. Доор толилуулах тайлбар өгүүлэл Сэтгүүлч сэтгүүлийн 2002 оны хоёрдугаарт нийтлэгдсэн болно.
А.Оюунгэрэл
Аженда сеттинг (Agenda setting) ба аженда бийлдинг (agenda building)*
Сэтгүүл зүйн түгээмэл үзэгдлийг тайлбарладаг зуу гаруй онолын дотроос нийтлэлийн бодлого, агуулгатай хамгийн их холбогдож судалгаа, шинжилгээнд ашиглагддаг аженда сеттинг түүнтэй холбоотой онолын товч ойлголтыг өгөхийг оролдлоо.
Олон түмэнд мэдээлж болох үй олон сэдвийн дотроос хэвлэл, мэдээлэлд хэдхэн нь ноёлж ирснийг аженда сеттингийн онолоор тайлбарладаг. Энэ нь хэвлэл мэдээллийнхэн хэдхэн сэдвийг чухалчилж, зарим сэдвийг хэдий олон нийтэд чухал байсан ч анзаарахгүй өнгөрөөх буюу анзаарсан ч мэдээгүй дүр үзүүлэн харин зарим үйл явдлыг байн байн өөр талаас нь мэдээлдэг аргатай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл, мэдээлэл нь хүмүүст юуг бодох талаар биш юуны тухай бодох талаар хэлж өгөхийг аженда сеттинг гэдэг юм.
Энэ онолын анхны санаа сонин хэвлэл нэг центийн зоосоор борлогддог байсан тэр үеэс гарч иржээ. Энэ нь XIX зуyны сүүлч үе бөгөөд Америкийн сэтгүүл зүйн түүхэнд пенни прессийн (penny press) үе гэж тэмдэглэгдсэн байдаг.
Нийгэм судлаач Уолтер Липманн 1922 онд “Олон нийтийн санаа бодол” гэдэг зохиолдоо хүмүүс толгойдоо бий болсон төсөөлөлдөө хариу барихыг оролдохоос бус орчин тойрны өөрчлөлтийг шууд анзаардаггүй гэж бичсэн нь бий. ”Бодит орчин бүхэлдээ хэтэрхий том, хэтэрхий төвөгтэй, танилцахын амжилгүй хурдан өөрчлөгдөөд алга болдог. Бид тийм нарийн, олон төрлийн, элдэв зохицолтой зүйлстэй харьцах чадваргүй. Тэр орчинд бид үйл ажлаа явуулахын тулд тухайн орчны хялбар загварыг бий болгох ёстой болно” гэж тэр тайлбарлажээ.
Энэ онолоос үндэслэн “Дундаж хүмүүс тийм хялбар загвар дээр үндэслэн улс төрийн чухал шийдвэр гаргаж болохгүй. Дундаж хүмүүс хамгаалагдах ёстой. Үйл ажиллагаагаа явуулахдаа удирдлага болгодог сайтар боловсруулсан загварыг ашигладаг технократууд л чухал шийдвэрийг гаргаж байх ёстой.” гэсэн дүгнэлтийг хийжээ.
Орчин цагийн аженда сеттингийн онол олон нийтийн нийгмийн онол (mass society) дээр үндэслэж байна. Бернард Кохен уг онолыг 1963 онд дахин тодорхойлохдоо “Хэвлэл бол мэдээлэл, үзэл бодлыг түгээгч гэдгээс үлэмж илүү зүйл. Хэвлэл хүмүүст юуг бодох талаар хэлэх нь амжилтгүй байж болох авч, харин юуны тухай бодох талаар нь хэлэх юм бол зүйрлэшгүй ашигтай байдаг аж. Энэ нь юунаас үүдэж гарах вэ гэвэл, хувийн ашиг сонирхлоос бус харин урьд нь уншсан цаасны чинь зохиогч, эрхлэгч, хэвлэн нийтлэгч толгойд чинь буй болгосон зураглалаас шалтгаалан хүн бүр орчлонг өөрөөр харна” гэжээ.
1972 онд Максвелл Маккомс, Дональд Шоу нар судалгаа хийж дээрх онолыг баталсан байна. “Мэдээний редактор, сурвалжлагч ба нэвтрүүлэгчид мэдээг сонгож авч танилцуулснаараа улс төрийн бодит байдлыг хүрээлж загварт оруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Мэдээнд агуулагдсан мэдээллийн багтаамж ба мэдээг хаана байрлуулснаас хамааран хүмүүс завхөн тухайн сэдвийг мэдэж авах биш бас тухайн сэдэвт ямар ач холбогдол өгөх вэ гэдгийг мэдэж авдаг гэсэн үг.” Ийм замаар хэвлэл, мэдээлэл кампаничлах чухал сэдвүүдийг хэлж өгдөг байна.
1968 оны 9, 10 дугаар сард санал өгөх нэр дэвшигчийнхээ талаар шийдээгүй 100 хүнээс судалгаа авчээ. Тэгээд хэвлэл, мэдээлэл дээр гарсан гол сэдвүүдтэй харьцуулж үзэхэд хоорондоо нарийн холбоотой нь харагдсан байна.
Шанто Айогэр, Дональд Киндер нар аженда сэттинг онол мөн үү гэдгийг батлах зорилгоор 1987 онд цуврал туршилт хийсэн байна. Үндэсний мэдээллийн хэрэгслийн анхаарлыг татдаг асуудлуудыг олон нийт мөн улс орныхоо хамгийн чухал асуудал гэж үнэлдэг байх гэсэн таамаглалыг энэ туршилтад дэвшүүлжээ.
Дээрх эрдэмтэд туршилтдаа прайминг (priming) гэдэг ойлголтыг сонгосон авсан бөгөөд бусад асуудлыг огоорон байж улс төрийн амьдралын зарим зүйлд хэвлэл, мэдээлэл анхаарал тавихыг буюу мэдээ, сурвалжлагын хурц тод байдал, материалын байршил зэргийг үүнд оруулжээ.
Уг туршилт нь америкчуудын нийгэм болоод үндэстний талаархи үзэл бодлыг телевизийн оройн мэдээ хурцалж өгдөг бөгөөд оройн мэдээгээр хэлсэн зүйлийг улс оронд тулгарсан гол асуудал, энэ талаар засгийн газар анхаарах ёстой гэж судалгаанд оролцогчид үздэгийг гаргаж ирсэн юм. Тэгэхээр аженда сеттинг гэдэг бол үндэсний хэмжээний мэдээлэлд юу нь чухлыг тодорхойлоход мэдээний үзүүлэх үр нөлөөний тухай онол юм. Харин прайминг бол улс төрийн шийдэл хийх тодорхой асуудлуудыг гаргаж ирэхэд мэдээний үзүүлэх үр нөлөөний тухай ойлголт билээ.
Аженда сеттинг нь микро түвшинд буюу нэгж хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, нэгж хөтөлбөрийн хувьд яригдах онол юм. Харин макро түвшинд энэ онолыг аженда бийлдинг гэж нэрлэнэ. Өөрөөр хэлбэл аженда бийлдинг гэдэг бол хэвлэл, мэдээлэл, засгийн газар болон иргэд нийгмийн бодлогын асуудалд нөлөөлөхийн тулд явуулдаг хамтын үйл ажиллагаа юм. Энэ нь шийдвэр гаргах түвшинд зарим асуудал чухал болж ирэх нөхцөлд явагддаг төвөгтэй процесс юм.
Эрдэмтэн Курт Лан, Клэйди Лан нар 1983 онд баримтын судалгаа (case study) явуулж, Уотергэйтийн хэргийн үед аженда бийлдинг ямар байсныг гаргаж ирсэн байдаг. Судлаачид нь аженда бийлдинг танин мэдэхүйн үр нөлөөтэй (мэдлэгийг нэмэгдүүлдэг), хүмүүсийг идэвхжүүлдэг (хамтын ажиллагаа), нийгэмд нэлэнхүйд нь нөлөөлдөг (үндэстэн болон соёл) онол гэж үзсэн.
Аженда сеттинг онолын давуу тал
-Хүмүүсийн анхаарлыг тодорхой зүйлд татаж хэвлэл, мэдээлэлтэй хамтран ажиллахад чиглүүлдэг
-Хэвлэл мэдээллийн дэлгэж тавьсан зүйл ба нийтэд хамаатай асуудлын талаархи хүмүүсийн төсөөлөл хоёрын хооронд холбоо тогтоож өгдөг
-Праймин буюу материалын байршил, мэдээний хурц байдал зэрэг олон төстэй ойлголтыг багцалж өгсөн
Аженда сеттинг онолын сул тал
-Олон түмний нийгмийн онолтой язгуур нэг
-Мэдээ болон улс төрийн кампанит ажлаас хэтэрхий хамааралтай
-Аженда сеттингийн үр нөлөөний чиглэлийн талаархи асуудал маргаантай байгаа
* (Онолын тайлбарыг америкийн эрдэмтэн Стэнли Баран, Деннис Дэвис нарын 2000 онд хэвлүүлсэн “Олон түмний харилцааны онол” номоос авав.)
Сэтгүүл зүйн багш нарын онолын мэдлэгийг дээшлүүлэх зорилгоор Сэтгүүлч сэтгүүлд хөтөлж байсан Оньс буланд нийтлүүлсэн зарим тайлбар өгүүллээсээ толилуулъя. Манай сэтгүүл зүйн багш нар хэдхэн онолын дунд эргэлдэж хичээлээ заадгаас оюутнууддаа онолын баттай ойлголт өгч чадахгүй байгаа юм. Ном сурах бичгийн хүрэлцээ, хэлний мэдлэг дутмагаас гадаадын бусад хэл дээр хэвлэгдэж гарсан эрт эдүгээгийн бүтээл, судалгааны тайланг тэд уншиж чадахгүй байна. Тиймээс ойлгож мэдэж авсан нэг зүйлийнхээ тухай ч гэсэн эх хэлээрээ тайлбарлан бичиж байхаар шийдсэн билээ. Бусад орны сэтгүүлчид, эрдэмтэдтэй эн тэгш харилцдаг болохын тулд хэн бүхний мэдэж байх ёстой гол онолуудыг танилцуулъя. Доор толилуулах тайлбар өгүүлэл Сэтгүүлч сэтгүүлийн 2002 оны хоёрдугаарт нийтлэгдсэн болно.
А.Оюунгэрэл
Аженда сеттинг (Agenda setting) ба аженда бийлдинг (agenda building)*
Сэтгүүл зүйн түгээмэл үзэгдлийг тайлбарладаг зуу гаруй онолын дотроос нийтлэлийн бодлого, агуулгатай хамгийн их холбогдож судалгаа, шинжилгээнд ашиглагддаг аженда сеттинг түүнтэй холбоотой онолын товч ойлголтыг өгөхийг оролдлоо.
Олон түмэнд мэдээлж болох үй олон сэдвийн дотроос хэвлэл, мэдээлэлд хэдхэн нь ноёлж ирснийг аженда сеттингийн онолоор тайлбарладаг. Энэ нь хэвлэл мэдээллийнхэн хэдхэн сэдвийг чухалчилж, зарим сэдвийг хэдий олон нийтэд чухал байсан ч анзаарахгүй өнгөрөөх буюу анзаарсан ч мэдээгүй дүр үзүүлэн харин зарим үйл явдлыг байн байн өөр талаас нь мэдээлдэг аргатай холбоотой. Өөрөөр хэлбэл, хэвлэл, мэдээлэл нь хүмүүст юуг бодох талаар биш юуны тухай бодох талаар хэлж өгөхийг аженда сеттинг гэдэг юм.
Энэ онолын анхны санаа сонин хэвлэл нэг центийн зоосоор борлогддог байсан тэр үеэс гарч иржээ. Энэ нь XIX зуyны сүүлч үе бөгөөд Америкийн сэтгүүл зүйн түүхэнд пенни прессийн (penny press) үе гэж тэмдэглэгдсэн байдаг.
Нийгэм судлаач Уолтер Липманн 1922 онд “Олон нийтийн санаа бодол” гэдэг зохиолдоо хүмүүс толгойдоо бий болсон төсөөлөлдөө хариу барихыг оролдохоос бус орчин тойрны өөрчлөлтийг шууд анзаардаггүй гэж бичсэн нь бий. ”Бодит орчин бүхэлдээ хэтэрхий том, хэтэрхий төвөгтэй, танилцахын амжилгүй хурдан өөрчлөгдөөд алга болдог. Бид тийм нарийн, олон төрлийн, элдэв зохицолтой зүйлстэй харьцах чадваргүй. Тэр орчинд бид үйл ажлаа явуулахын тулд тухайн орчны хялбар загварыг бий болгох ёстой болно” гэж тэр тайлбарлажээ.
Энэ онолоос үндэслэн “Дундаж хүмүүс тийм хялбар загвар дээр үндэслэн улс төрийн чухал шийдвэр гаргаж болохгүй. Дундаж хүмүүс хамгаалагдах ёстой. Үйл ажиллагаагаа явуулахдаа удирдлага болгодог сайтар боловсруулсан загварыг ашигладаг технократууд л чухал шийдвэрийг гаргаж байх ёстой.” гэсэн дүгнэлтийг хийжээ.
Орчин цагийн аженда сеттингийн онол олон нийтийн нийгмийн онол (mass society) дээр үндэслэж байна. Бернард Кохен уг онолыг 1963 онд дахин тодорхойлохдоо “Хэвлэл бол мэдээлэл, үзэл бодлыг түгээгч гэдгээс үлэмж илүү зүйл. Хэвлэл хүмүүст юуг бодох талаар хэлэх нь амжилтгүй байж болох авч, харин юуны тухай бодох талаар нь хэлэх юм бол зүйрлэшгүй ашигтай байдаг аж. Энэ нь юунаас үүдэж гарах вэ гэвэл, хувийн ашиг сонирхлоос бус харин урьд нь уншсан цаасны чинь зохиогч, эрхлэгч, хэвлэн нийтлэгч толгойд чинь буй болгосон зураглалаас шалтгаалан хүн бүр орчлонг өөрөөр харна” гэжээ.
1972 онд Максвелл Маккомс, Дональд Шоу нар судалгаа хийж дээрх онолыг баталсан байна. “Мэдээний редактор, сурвалжлагч ба нэвтрүүлэгчид мэдээг сонгож авч танилцуулснаараа улс төрийн бодит байдлыг хүрээлж загварт оруулахад чухал үүрэг гүйцэтгэдэг байна. Мэдээнд агуулагдсан мэдээллийн багтаамж ба мэдээг хаана байрлуулснаас хамааран хүмүүс завхөн тухайн сэдвийг мэдэж авах биш бас тухайн сэдэвт ямар ач холбогдол өгөх вэ гэдгийг мэдэж авдаг гэсэн үг.” Ийм замаар хэвлэл, мэдээлэл кампаничлах чухал сэдвүүдийг хэлж өгдөг байна.
1968 оны 9, 10 дугаар сард санал өгөх нэр дэвшигчийнхээ талаар шийдээгүй 100 хүнээс судалгаа авчээ. Тэгээд хэвлэл, мэдээлэл дээр гарсан гол сэдвүүдтэй харьцуулж үзэхэд хоорондоо нарийн холбоотой нь харагдсан байна.
Шанто Айогэр, Дональд Киндер нар аженда сэттинг онол мөн үү гэдгийг батлах зорилгоор 1987 онд цуврал туршилт хийсэн байна. Үндэсний мэдээллийн хэрэгслийн анхаарлыг татдаг асуудлуудыг олон нийт мөн улс орныхоо хамгийн чухал асуудал гэж үнэлдэг байх гэсэн таамаглалыг энэ туршилтад дэвшүүлжээ.
Дээрх эрдэмтэд туршилтдаа прайминг (priming) гэдэг ойлголтыг сонгосон авсан бөгөөд бусад асуудлыг огоорон байж улс төрийн амьдралын зарим зүйлд хэвлэл, мэдээлэл анхаарал тавихыг буюу мэдээ, сурвалжлагын хурц тод байдал, материалын байршил зэргийг үүнд оруулжээ.
Уг туршилт нь америкчуудын нийгэм болоод үндэстний талаархи үзэл бодлыг телевизийн оройн мэдээ хурцалж өгдөг бөгөөд оройн мэдээгээр хэлсэн зүйлийг улс оронд тулгарсан гол асуудал, энэ талаар засгийн газар анхаарах ёстой гэж судалгаанд оролцогчид үздэгийг гаргаж ирсэн юм. Тэгэхээр аженда сеттинг гэдэг бол үндэсний хэмжээний мэдээлэлд юу нь чухлыг тодорхойлоход мэдээний үзүүлэх үр нөлөөний тухай онол юм. Харин прайминг бол улс төрийн шийдэл хийх тодорхой асуудлуудыг гаргаж ирэхэд мэдээний үзүүлэх үр нөлөөний тухай ойлголт билээ.
Аженда сеттинг нь микро түвшинд буюу нэгж хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, нэгж хөтөлбөрийн хувьд яригдах онол юм. Харин макро түвшинд энэ онолыг аженда бийлдинг гэж нэрлэнэ. Өөрөөр хэлбэл аженда бийлдинг гэдэг бол хэвлэл, мэдээлэл, засгийн газар болон иргэд нийгмийн бодлогын асуудалд нөлөөлөхийн тулд явуулдаг хамтын үйл ажиллагаа юм. Энэ нь шийдвэр гаргах түвшинд зарим асуудал чухал болж ирэх нөхцөлд явагддаг төвөгтэй процесс юм.
Эрдэмтэн Курт Лан, Клэйди Лан нар 1983 онд баримтын судалгаа (case study) явуулж, Уотергэйтийн хэргийн үед аженда бийлдинг ямар байсныг гаргаж ирсэн байдаг. Судлаачид нь аженда бийлдинг танин мэдэхүйн үр нөлөөтэй (мэдлэгийг нэмэгдүүлдэг), хүмүүсийг идэвхжүүлдэг (хамтын ажиллагаа), нийгэмд нэлэнхүйд нь нөлөөлдөг (үндэстэн болон соёл) онол гэж үзсэн.
Аженда сеттинг онолын давуу тал
-Хүмүүсийн анхаарлыг тодорхой зүйлд татаж хэвлэл, мэдээлэлтэй хамтран ажиллахад чиглүүлдэг
-Хэвлэл мэдээллийн дэлгэж тавьсан зүйл ба нийтэд хамаатай асуудлын талаархи хүмүүсийн төсөөлөл хоёрын хооронд холбоо тогтоож өгдөг
-Праймин буюу материалын байршил, мэдээний хурц байдал зэрэг олон төстэй ойлголтыг багцалж өгсөн
Аженда сеттинг онолын сул тал
-Олон түмний нийгмийн онолтой язгуур нэг
-Мэдээ болон улс төрийн кампанит ажлаас хэтэрхий хамааралтай
-Аженда сеттингийн үр нөлөөний чиглэлийн талаархи асуудал маргаантай байгаа
* (Онолын тайлбарыг америкийн эрдэмтэн Стэнли Баран, Деннис Дэвис нарын 2000 онд хэвлүүлсэн “Олон түмний харилцааны онол” номоос авав.)
Monday, June 23, 2008
Олон нийтэд мэдээллийг нээлттэй болгох нь
Сайн байцгаана уу?
Мэргэжил нэгт сэтгүүлч, сэтгүүл зүйн багш нартаа өөрийн бичиж хэвлүүлж байсан материалуудыг блогтоо ээлж дараалан тавьж толилуулж байхаар шийдлээ. Хэсэг хугацааны өмнө бичигдсэн ч тусгасан асуудал нь ач холбогдлоо алдаагүй учраас та бүхэнд ийнхүү хүргэж байна. Мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлүүлж байсан олонхи материал маань блогоор дамжиж нийтэд хүрэх болтугай. Эрдэм, шинжилгээ судалгааны бүтээл, өгүүлэлд ашиглахдаа нэрийг маань дурдахаа мартах юун. Түүнчлэн та бүхэн саналаа чөлөөтэй бичиж байгаарай. Энэ удаа мэдээллийн нээлттэй байдлын талаар судалж бичсэнээ өргөн барьж байна.
Хүндэтгэн ёсолсон,
А.Оюунгэрэл
Мэргэжил нэгт сэтгүүлч, сэтгүүл зүйн багш нартаа өөрийн бичиж хэвлүүлж байсан материалуудыг блогтоо ээлж дараалан тавьж толилуулж байхаар шийдлээ. Хэсэг хугацааны өмнө бичигдсэн ч тусгасан асуудал нь ач холбогдлоо алдаагүй учраас та бүхэнд ийнхүү хүргэж байна. Мэргэжлийн сэтгүүлд хэвлүүлж байсан олонхи материал маань блогоор дамжиж нийтэд хүрэх болтугай. Эрдэм, шинжилгээ судалгааны бүтээл, өгүүлэлд ашиглахдаа нэрийг маань дурдахаа мартах юун. Түүнчлэн та бүхэн саналаа чөлөөтэй бичиж байгаарай. Энэ удаа мэдээллийн нээлттэй байдлын талаар судалж бичсэнээ өргөн барьж байна.
Хүндэтгэн ёсолсон,
А.Оюунгэрэл
Олон нийтэд мэдээллийг нээлттэй болгох нь
Жаран мянга гэсэн тоог хараад иргэн Э. маш их цочлоо. Энэ бол сүүлийн хоёр сарын утасны төлбөрийн тоо нь юм. “Хэнтэй, хэдэн удаа, хэр удаан ярьсан билээ?” гэж тэр бодов. Үүнийг мэдэхийн тулд холбоо салбар дээр очиж байж 500 төгрөг төлөөд үйлчилгээний хуудсаа хэвлүүлж авав. Харин Америкийн иргэн Жон хичнээн төгрөг төлөх, юунд мөнгө төлж байгаагаа шуудангаар ирэх нэхэмжлэхээс л мэдчихнэ. Ийм мэдээлэл өгснийхөө төлөө холбооны компани нь мөнгө нэхэхгүй. Эрчим хүчний компани нь нэхэмжлэхээс гадна байгууллагынхаа мэдээллийн хуудсыг ч ирүүлнэ. Үүнтэй адилаар Жон олон байгууллагаас байнга мэдээлэл авах бөгөөд өөр тодорхой мэдээллийг ч шаардах эрхтэй.
Ардчилал хөгжсөн орны ард түмэн улс үндэстэн болоод өөрсдийнх нь эрх ашгийг хөндсөн аливаа мэдээллийг ийнхүү хууль зүйн дагуу авах эрхтэй. Гэтэл манай оронд хүн хүссэн мэдээллээ тэр болгон авч чаддаггүй. Үүнийг хуульч судлаачид тэдний эрх зүйн мэдлэг сул байгаатай холбож үздэг боловч төр засгийн байгууллагаас мэдээлэл түгээж буй арга, хэвлэл мэдээллийнхний мэдээ үнэлэх чадвар, албан тушаалтан ба сэтгүүлчдийн хоорондын харьцаа зэрэг өөр олон шалтгаан энд нөлөөлөх нь бий. Тэдгээр шалтгааны заримаас тодруулан өгүүлье.
Мэдээлэл олж авах хууль эрхийн баталгаа
Монгол улсын үндсэн хуулийн (1992) хоёрдугаар бүлгийн 16 дугаар зүйлийн 16 ба 17 дугаар хэсэг, Хэвлэл мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуулийн (1998) хоёрдугаар зүйл нь манай улсад мэдээлэл нээлттэйг харуулж байгаа хууль эрхийн үндсэн акт юм. Онолын хувьд ийм хүчтэй хоёр заалттай хэрнээ иргэд наад захын мэдээллийг төр, засгийн аль ч байгууллагаас авч чадахгүй байгаа. Тэгэхээр эдгээр заалтууд хангалтгүй юм биш үү гэсэн асуулт гарч ирнэ. Энэ талаар Харвардын Их Сургуулийн Жоан Сорэнстэйний төвийн захирал Мэрвин Кэлб “Чөлөөт хэвлэлд хууль зүйн болон үндсэн хуулийн баталгаа зайлшгүй байх боловч үүгээр бүх юм шийдэгдсэн гэсэн үг огтхон ч биш” гэж хэлжээ.
Тийм учраас янз бүрийн орнууд өөр хуулийн заалт буюу журам нэмж боловсруулах зэргээр мэдээллийн эрх зүйн орчинг боловсронгуй болгож иржээ. АНУ гэхэд хэвлэлийн эрх чөлөөг баталгаажуулсан Үндсэн хуулийнхаа нэгдүгээр нэмэлт өөрчлөлтийг хангалтгүй гэж үзэж иргэд ямар мэдээллийг, хэрхэн авч болохыг заасан хоёр төрлийн хууль нэмж гаргасан аж. Нэг хууль нь нэгдсэн улсын хэмжээнд мөрдөгддөг Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хууль (Freedom of Information Act), нөгөө нь муж улсуудад мөрдөгдөх Олон нийтийн мэдээллийн тухай хууль (Sunshine Law) болно. Эдгээр хуулиуд нь сэтгүүлчид ажил үүргээ биелүүлэхдээ эрх баригчдаас үл хамаарахыг баталгаажуулж өгч байгаа юм.
Мэдээллийн эрх чөлөөний тухай хуульд төр, засгийн байгууллагууд хуралд хэлэлцэх асуудал, хурлын протокол, шийдвэр, бодлоготой холбоотой бичиг баримт болон албан хаагчдын ирцийн бүртгэл бусад зүйлсийг хуулбарлан авах боломжийг иргэн хүнд олгох үүрэгтэй гэж заасан байдаг. Төр, засгийн байгууллага цаад тал нь арав хоногийн дотор хариу өгөх ёстой бөгөөд хэрэв мэдээлэл өгөхөөс татгалзвал түүнийгээ хуулийн дагуу үйлдэж байгаагаа нотлох ёстой.
Конгрессийн хувьд хэдийгээр ном товхимол, танилцуулга болон цахим хуудсаар, мөн аман хүсэлтээр мэдээллээ нээлттэй байлгахыг ямагт хичээдэг боловч иргэд ирж мэдээлэл авахыг хүлээх нь хангалттай бус. Гишүүд нь сонгуулиар улс төрийн тавцанд гарч ирсэн хүмүүс учраас өөрсдийн үйл ажиллагаагаа бараг өдөр тутам хүмүүст мэдээлж, үзэл бодлоо хуваалцах шаардлагатай байдаг. Өөрөөр хэлбэл конгрессийн гишүүд, сэтгүүлчдийн харилцан ойлголцсон хамтын ажиллагаа нь парламентийн үйл ажиллагааг нийтэд нээлттэй байлгах суурь болж өгнө.
Тиймээс АНУ-ын конгресс хэвлэлийн галерей хэмээн нэрлэгддэг хоёр төвийг сэтгүүлчдэд зориулж дээд доод танхимдаа байгуулжээ. Хэвлэлийн төвүүд нь утас, цахим тооцоолуур, факс зэргээр тоноглогдсон бөгөөд парламентийн танхим руу хүссэн үедээ шууд орж ажиглах боломжтой аж. Хэвлэлийн төвд сэтгүүлчдийг ирэхэд тэр өдөр хэлэлцэх асуудлын тов, конгрессийн гишүүдийн хэлэх үг, бусад бичиг баримт бэлэн байхаас гадна хэвлэлийн төвд ажиллагсад сэтгүүлчдийг конгрессийн гишүүдтэй холбож өгөх ажлыг зохион байгуулна.
Чөлөөт хэвлэлийн нийгмийн үүргийн ойлголт
Монголд мэдээлэл тийм ч нээлттэй биш түүнчлэн чөлөөт хэвлэл сул дорой байгаагийн нэг гол шалтгаан нь ардчиллын тулгуур зарчимд тооцогддог чөлөөт хэвлэлийн тухай ойлголт нийгэм даяар цэгцрээгүй байгаатай холбоотой. Тиймээс ч байгууллага, хувь хүн мэдээллийг өмчлилж, улмаар мэдээлэл өгөхдөө иргэд, хэвлэл мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчдэд ялгавартай хандах нь ажиглагдаж байна. Энэ нь эх сурвалж хэрэгтэй гэсэн үедээ өмчилсөн мэдээллээсээ сэтгүүлчдэд өгч сэтгүүлчдийг хооронд нь сөргөлдүүлэх, өөрт хэрэгцээтэй бол хэвлэл, мэдээллийн хэрэгслийг ашиглахыг эрмэлзэх зэрэг мэдээллийг аль болох нуугдмал байлгах сөрөг үзэгдлээр илэрч байдаг.
Иргэд нь мэдээлэл сайтай байвал улс нийгэм хүчтэй байна. Иргэд хүссэн мэдээллээ төр засгийн ажилтнаас ч, хэвлэл мэдээллээс ч шаардаж авч чаддаг хүчтэй хэрэглэгч байхын тулд чөлөөт хэвлэлийн тухай болоод эрх зүйн зохих мэдлэгтэй байх ёстой. Иргэд ч өөрсдөө мэдээллийн эх сурвалж болох нь олонтаа. Тиймээс хүчтэй хэрэглэгчдийг бэлтгэхийн тулд хүүхдүүдэд дунд сургуулиас нь эхлэн сэтгүүл зүйн үндсэн ойлголтын талаар хичээл оруулж болно. Нийт иргэдэд радио, теле хичээл болон зайны сургалт ч явуулж болно.
Үнэн бодит мэдээлэл авах болон үзэл бодлоо чөлөөтэй илэрхийлж солилцох механизм бүрдэхэд ухамсартай иргэдийг төлөвшүүлэх явдал чухал билээ. Чөлөөт нийгэм чөлөөт иргэд дээр тогтож өөрөө өөрийгөө хөтөлж явах ёстой. “Хүмүүсийг хөдөлшгүй баримтаар хангаад өгөхөд улс орон оршин тогтнох болно” гэж Америкийн ерөнхийлөгч агсан Авраам Линколн тэртээ олон жилийн өмнө хэлсэн байна.
Мэдээллийг нээлттэй болгоход техник технологи ашиглах
Аль ч орны парламентийн Интернет дэх цахим хуудас иргэддээ улс төрийн тогтолцооны тухай ойлголт, хууль эрхийн үндсэн мэдээлэл, мэдлэг өгөхөөс гадна и-мэйл-ээр дамжин сонгосон гишүүдтэйгээ шууд харилцах боломжийг олгодог. Гадаадын хэвлэл. мэдээллийн байгууллагууд ч мэдээлэл олох, түгээх ажлыг шуурхайлах үүднээс сурвалжлагч нартаа эх сурвалжтайгаа цахим шуудангаар харьцаж мэдээллээ авч болох зөвшөөрлийг өгч эхэллээ. Тиймээс өөр орны парламентийн гишүүнээс ч тухайн улсад нь зорчин очилгүйгээр ийм аргаар мэдээлэл авах боломжтой болсон байна.
Утсан харилцаа боловсронгуй болсон энэ үед ажлынхаа өрөөнд байхгүй тохиолдолд нь иргэд түүний дотор сэтгүүлчид асууж хэлэх зүйлээ бичүүлж (мессеж) үлдээхэд улс төрч эргээд заавал холбоо барьж хариу өгдөг соёл мөн нэвтрээд удаж байна. Технологийн ийм шийдлүүд нь ажлынхаа байранд байгаагүй, өөр газар хуралтай байсан гэх шалтгаанаар мэдээлэл өгөхөөс татгалзах арга хэрэглэхийг хаадаг юм.
Угаасаа мэдээллийг нээлттэй байлгах бусад аргыг үгүйсгэн “Би завгүй. хуралтай, дараа ир” гэх ч юм уу, үзүүлэх бичиг цаас нь өөр хүнд байгаа, даргаас зөвшөөрөл ав, нарийн бичгийн дарга амралтаа аваад явсан гээд л шалтгаан дурдан иргэдийг чирэгдүүлэхийг тухайн албан тушаалтан мэдээлэл хайж олох гэсэн иргэний эрхийг зөрчиж байгаа асуудал гэж үздэг аж. Тиймээс 1908 онд байгуулагдсан дэлхийн анхны сэтгүүл зүйн сургууль болох АНУ-ын Миссурийн Сэтгүүл зүйн сургууль мэдээлэл олж авах хууль эрх зүйн орчинг байнга тогтвортой байлгах болон иргэдийн мэдээлэл авах эрх чөлөө хангагдаж байгаа эсэхийг ямагт шалгаж байх зорилгоор оюутнуудаа төр, засгийн янз бүрийн шатнй байгууллагаас мэдээлэл олж авах дадлагын хичээл хийлгэдэг. Хэдийгээр зарим мэдээллийг цахим хуудаснаас авч болох боловч тийм хичээлийн хүрээнд оюутнууд заавал биеэр очиж сенатын гишүүдийн өдөр тутмын ирцээс эхлэн хэн ямар хуулийн заалтанд ямар санал өгсөн, цагдаагийн байгууллагат бүртгэгдсэн хэргүүд, шүүхээр шийдвэрлэгдсэн хавтаст хэрэг, төр засгийн аль ч байгууллагын төсөв, шоронд хоригдож буй хүмүүсийн нэрсийн жагсаалт гээд л өөрт нь хэрэгтэй олон баримтыг олж авдаг. Хамгийн сонирхолтой нь албан тушаалтнууд юу гэж хэлж мэдээлэл өгөхөөс цааргалсан тухай тодорхой өгүүлсэн оюутнуудын тайлан бөгөөд тэдний тайланг орон нутгийн сонинд хэвлэх буюу Эрэн Сурвалжлагч Сэтгүүлч редакторуудын холбооны цахим хуудсан дээр (http://www.ire.org) тавьж олны хүртээл болгодог юм. Уг цахим хуудаснаас бусад мужуудад ч иргэдийг мэдээллээр хангах байдал ямар байгааг мэдэж болно.
Сонгуулиар гарч ирдэг улс төрчид болон томилолтоор ажилладаг гүйцэтгэх ажилтнууд ямар ч нөхцөлд санаатайгаар буюу санамсаргүй байдлаар мэдээллийг дарагдуулах, нууж хаах үйлдлүүд гаргадаг тул иргэдийн үндсэн хуулийн эрхийг зөрчүүлэхгүйн тулд сэтгүүл зүйн сургалтын болон мэргэжлийн байгууллагууд ийм аргаар хуулийн хэрэгжилтэнд байнга хяналт тавьдаг байна.Учир нь иргэд нь наад захын үндсэн мэдээллээр хангагдаагүй орныг ардчилсан оронд тооцдоггүй билээ.
Хэвлэлийн бага хурал
Иргэдээ мэдээллээр байнга, шуурхай хангах аргын нэг нь хэвлэлийн бага хурал юм. Хэвлэлийн бага хурлыг санаачлагч хамгийн сүүлийн үеийн мэдээллийг сэтгүүлчдээр дамжуулан ард түмэндээ хүргэхийн тулд 10-20 минутад багтаан энэ ажиллагааг зохион явуулдаг. Эхлээд товч мэдээллээ өгөөд дараа нь сэтгүүлчдийн сонирхсон асуултад хариулах журамтай. Шуурхай мэдээлэлд зориулагдсан учраас богино хугацаанд гол мэдээллээ томъёолон хүргэх чадварыг тухайн хурлыг санаачлагч эзэмшсэн байх ёстой. Тийм ч учраас хэвлэлийн бага хурлыг ихэвчлэн зогсоогоороо хийнэ. Сэтгүүлчид ч гол мэдээллийг сонсоод дараа нь бичлэгийнхээ санаанд тохирсон баримтыг олох асуултаа тавих ёстой. Гэтэл Монголд болж байгаа хэвлэлийн бага хурлууд тайлангийн хурлыг санагдуулдаг. Үндсэн мэдээлэл нь угаас нийтэд нээлттэй биш учраас түүнийгээ өгөх гэж хурал болгон дээр оршил ярьсаар ихэнх цагаа өнгөрөөх нь бий. Сэтгүүлчид ч цэгцтэй биш, лекц мэт сунжирсан асуулт тавьдаг.
Сайтар тоноглогдсон зориулалтын өрөө нь хэвлэлийн бага хурлыг зохих ёсоор шуурхай явуулах нөхцөлийг хангаж өгдөг. Америкийн конгрессийн гишүүдийн хэвлэлийн бага хурлын өрөө нь өргөөшөө зургаа, уртаашаа найм орчим метрийн хэмжээтэй. Хэвлэлийн бага хурал хийж байгаа хүн нь конгрессийн гишүүний тэмдгийн дүрс бүхий индрийн ард зогсож мэдээллээ өгдөг. Урд нь ганцхан микрофон байх бөгөөд тэр нь танхимын ард зоосон видео камер болон бусад хэрэгслийг холбох аппараттай залгаатай байна. Радиогийнхан дуу хураагуураа тэр аппаратад залгачихна. Тиймээс сурвалжлагчид микрофон, диктофон, репортероо бариад урагшаа тэмүүлээд байх албагүй. Эхэлж ирсэнд нь түрүүлж үйлчилнэ гэдэг зарчмаар түрүүлж танхимд орж ирсэн сэтгүүлчид сандал дээр сууна. Сүүлдэж ирсэн нь танхимд багтах хэмжээгээрээ ороод зогсчихно. Капитолын ордонд орох үнэмлэхийг хүссэн байгууллага, сэтгүүлчдэд ялгаварлалгүй олгох бөгөөд харин ордон дотор хэрхэн ажиллахыгаа сэтгүүлчид өөрсдөө зохицуулдаг. Түүнээс хэвлэлийн бага хурлын танхимын сандлын тоонд тохируулж үнэмлэх олгодоггүй.
Хэвлэл, мэдээллийн байгууллагын уялдаа холбоо
Хэвлэл, мэдээллийн байгууллага, сэтгүүлчид мэдээлэл хайж олох ажлаа хамтарч зохион байгуулдаг жишээ тун олон. Тухайлбал, Хатуу, шуурхай мэдээг түгээдэг мэдээллийн агентлагт сонин, радио, телевиз гишүүнээр элсэж, татвар төлснөөр мэдээг нь өдөр тутам ашиглах эрхтэй болно. Агентлаг гишүүн байгууллагатаа цахим хуудсаар бэлтгэсэн мэдээллээ цаг, минут тутам хүргэнэ. Энэ нь хэвлэл, мэдээллийн байгууллагат шуурхай мэдээний сурвалжлагчийн орон тоогоо хэмнэж, даацтай дэлгэрэнгүй материал хийлгэх цаг заваар сурвалжлагчдаа хангах боломж өгдөг. Парламентийн сурвалжлагч ч шуурхай мэдээ хөөж явахын оронд ул суурьтай материал бичих цагтай болно.
Японы кешаклабын систем төр, засгийн бүх шатны байгууллагын олон нийттэй харилцах ажиллагааны бүрэлдэхүүн хэсэг болдог байна. Кэшаклаб гэдэг нь сэтгүүлчдийн клуб гэсэн үг юм. Тухайлбал, улс төрийн сэдвээр бичдэг сэтгүүлчид Еренхий сайдын танхимын дэргэдэх хэвлэлийн төвд байнга байрлана. Өдөр тутмын сонин, радио, телевизээс дунджаар таван хүн тэнд ажиллана. Тэр тавын нэг нь зэргэлдээ өрөөнд хэвлэлийн бага хуралд ороход, нөгөө нь засгийн газрын төлөөлөгчөөс ярилцлага авахаар явна. Гурав дахь нь материалаа бичин компьютерийн ард сууна. Бас нэг нь утсаар ярьж уулзалтаа товлоно. Үлдсэн нэг нь телевизийн сувгаар ямар мэдээ дамжуулж байгааг харж сууна. Сэтгүүлчид ингэж багаар ажиллахад гол мэдээлэл хоцорно гэж үгүй.
Английн парламентийн рефрешмэнтийн алба 1979 оноос эхлэн Вэстминстерийн ордонд олон ресторан, кафе, баар байгуулж парламентийн гишүүд зочин дагуулж орох боломжтой болгожээ. Гэхдээ зарим нэг газар зөвхөн парламентийн гишүүдэд, зарим нь тодорхой бүлэг хүмүүст үйлчилдэг аж. Тухайлбал, Эннийс баар зөвхөн лоббич сэтгүүлчдэд үйлчилдэг гэнэ. Ийм систем нь улс төрч, сэтгүүлчид харилцан ойлголцоход чухлаас гадна ямарваа лоббийг олон түмний хяналтад байлгахад тус үзүүлнэ.
Мэдээллийн нээлттэй байдлыг үнэлэх
Тухайн улс оронд ардчилал хэр хөгжсөнийг чөлөөт хэвлэлээр нь дүгнэдэг. Чөлөөт хэвлэл нь нийтлэл, нэвтрүүлгээрээ тухайн нийгэм дотор мэдээллийн чөлөөт урсгал байгаа эсэхийн толь болж өгнө. Хэвлэл, мэдээллээр хов жив тарж эхэлэхэд түүнийг сэтгүүлчдийн ур чадварын асуудал гэж үзэхээс илүү мэдээлэл хаалттайн шинж гэж үздэг газар ч бий. Аливаа орны төр засаг нь иргэдээ мэдээллээр хангах үүргээ биелүүлж байна уу гэдгийг нийгэм судлаачид иргэдийн дунд судалгаа явуулж тодорхой хэдэн асуултад хариу авах замаар дорхноо дүгнээд гаргаад ирдэг. Эдгээр нь тун энгийн мөртлөө зарчмын асуултууд байдаг. Тухайлбал:
-Төр, засгийн аль нэг байгууллагаас та мэдээлэл авах гэж оролдож байсан уу?
-Тухайлбал аль байгууллагын яам хэлтэст хандсан бэ?
-Та утсаар ярьсан уу, цахим хуудсыг нь шүүж үзсэн үү, биеэр очсон уу, и-мэйл-ээр харилцсан уу?
-Мэдээлэл авахад төлбөртэй юу?
-Мэдээлэл өгсөн хүн танаас шан харамж нэхсэн үү?
-Нэг хуудас материалыг танд ямар үнээр олшруулж өгсөн бэ?
-Хэрэгцээтэй мэдээллээ та олж авч чадсан уу?
-Мэдээллээ хайж олж авахад ямар хугацаа зарцуулсан вэ?
-Төр, засгийн мэдээлэл олон нийтэд нээлттэй байх талаар ямар хуулийн заалт байдаг вэ? гэх мэт
Ардчиллын замаар олон жил замнасан орнууд өнөөдөр шинжлэх ухаан технологийн хөгжлийг ашиглан төр засгийн мэдээллийг яаж улам нээлттэй, олон түмэнд шуурхай хүргэдэг болгох вэ гэдэг талаар хэлэлцэн ярилцаж байна. Харин ардчиллын замд дөнгөж хөлөө тавьж байгаа орнууд буюу бидний хэлж заншсанаар улс төр, эдийн засаг, нийгмийн харилцаа нь төлөвших шилжилтийн үе шатандаа яваа улс орнууд төр, засгийн мэдээллийг нээлттэй болгох талаар анхны алхмуудаа хийж байгаа юм.
Манай орны хувьд нэг давуу тал байгаа нь бусад ардчилсан орнуудын мэдээллийг нээлттэй байлгахын тулд хийж ирсэн ажлыг нь үе шат бүрээр нь нарийвчлан судалж шаардлагатай, тохирно гэж үзсэнийгээ туршиж хэрэгжүүлэх өргөн боломжтой байгаа явдал юм.
А.Оюунгэрэл
Сэтгүүлч сэтгүүлийн 2004 оны нэгдүгээрт хэвлэгдсэн
Subscribe to:
Posts (Atom)